Introdusidura

Cun arreferimentu a sa literadura scientìfica acadèmica podeus nai ca su sardu o Lìngua sarda est una lìngua neolatina o romanza, est a nai ca est filla de su latinu betiu in Sardìnnia de is primus sordaus romanus lòmpius in Sardìnnia apustis de s’acabu de sa primu gherra pùnica. Cun s’arribu de custus primus sordaus romanus cumentzat sa spainadura de sa Lìngua latina in Sardìnnia chi, a dolumannu, at arremprasau abellu-abellu sa lìngua sardiana fueddada de is sardus indigenus. Sa lìngua sarda de oindii, duncas, fait parti de sa famìllia de is lìnguas neolatinas o romanzas impari a portoghesu, spanniolu (o castillianu), cadalanu, frantzesu, ocitanu, francu-proventzali, romànciu, ladinu dolomìticu, furlanu, italianu e romenu. Imprus, sèmpiri aìnturu de custa famìllia linguìstica, su sardu tenit simbillàntzias mannas cun is lìnguas romanzas de Ocidenti.

Sendi oindii puru una lìngua minorisada o regionali, su proibitzionismu de s’imperu scritu de sa lìngua sarda est acabau intre su 1997 e su 1999 candu Regioni Autònoma de Sardìnnia e Stadu italianu ant aprovau is primus leis stòricas po s’amparu de su sardu. Oindii su sardu est fueddau tambeni de su 68-70% de is sardus, prus o mancu 1 millioni e 250milla personis (chena de pigai in cunsideu is sardus disterraus in sa Terramanna europea chi funt assumancus unus 600milla).

Is primus circas de linguìstica sarda funt cumentzadas in su sèculu XVI cun s’abogau casteddaju Sigismondo Arquer e lompendi a oindii apustis de ai truessau is sèculus cun linguistas famaus meda che a: Gerolamo Araolla, Matteo Madao, Giuanni Spano, is tedescus Friedrich Diez, Gustaf Hofmann, Wilhelm Meyer-Lübke, a sighiri Pier Enea Guarniero, Ernst Gamillscheg, Hugo Schuchardt, s’ebreu Graziadio Isaia Ascoli e Giovanni Campus.

Ma est gràtzias a is circas scientìficas de su tedescu Max Leopold Wagner (1880 – 1962) e a sighiri de su sardu Massimo Pittau (1921 – 2019) e de su cadalanu Eduardo Blasco Ferrer (1957 – 2017) chi lompeus a connosci mellus is caraterìsticas de sa Lìngua sarda de oindii cun ainas e fainas scientìficas

Labai innoi unas cantu diferèntzias intre lìngua sarda e lìngua italiana:

1 Formadura de su plurali. Su sardu (e podeus nai finsas su frantzesu e su spanniolu) fait su plurali de is nòminis aciungendi una s a su singulari, po contras s’italianu càmbiat sa desinèntzia: sa mesa – is mesas (in sardu); il tavolo – i tavoli (in italianu);

2.Articulu determinadori. Su sardu(su, sa, is, sos, sas) benit de su latinu ipse-ipsa-ipsum, po contras s’italianu (il, lo, la, i, gli, le), finsas su frantzesu e su spanniolu, ndi benit de su latinu ille-illa-illud.

3.Artìculu determinadori imperau comenti pronòmini. Su sardu ddu imperat puru finsas comenti pronòmini, po contras s’italianu no: cali mela bolis ? Sa birdi= quale mela vuoi? Quella verde
Su chi t’apu nau = ciò che ti ho detto.

4 Artìculu indeterminadori plurali. Su sardu tenit custa forma po inditai unu nùmeru no definiu, po contras s’italianu imperat su partitivu opuru unu numerali colletivu: nci fiant unus cantu òminis= c’erano degli uomini
nci ndi fiant unus centu= ce n’erano un centinaio;

5. Vocalis tònicas. Su sardu aguantat sèmpiri is vocalis latinas, po contras s’italianu ddas at mudadas:
lat. PĬRAM = pira= pera;
lat. DĔCEM = dexi= dieci;
lat. FŎCUM = fogu= fuoco;
lat. NŬCEM = nuxi= noce

6. Acusativu prepositzionali. Su sardu sinnat s’acusativu de personi (o èssiri animau) cun sa preposta a:
apu biu a Giuanni= ho visto Giovanni;

7. Passau perfetu, benidori simpli e conditzionali presenti analìticus. In italianu funt tempus espressaus a manera sintètica (est a nai cun d-unu fueddu scéti) in sardu funt fatus cun perìfrasi impari a su verbus de agiudu essi (=essere) e ai (=avere):
est torrau, fut torrau = tornò
at a torrai = tornerà;
iat a torrai = tornerebbe

8. Grisu po sa faidura passiva de sa fràsia
a cussu dd’ant mortu = quello è stato ucciso
sa mela si dd’at papada su pipiu = la mela è stata mangiata dal bambino

9. Numeralis ordinalis analìticus
si faint cun is numeralis cardinalis pretzèdius de artìculu e preposta (is agetivus *segundu, *tertzu, *cuartu funt italianismus de no imperai):
su de duus òminis = il secondo uomo;
sa de tres fèminas = la terza donna, ecc

10. Singulari invècias de su plurali indefiniu. Pruschetotu candu inditat candidadis indefinias de fruta, birdura o tzerpius, su sardu imperat su singulari, po contras s’italianu imperat su partitivu e/opuru su plurali
innoi no nc’at musca = qui non ci sono (delle) mosche
dd’ant cassau furendi meloni = l’hanno sorpreso a rubare (dei) meloni

11. Ausèntzia de artìculu in sa cumparatzioni e apustis de preposta: callenti che fogu= caldo come il fuoco;
nc’est andau che cani scutu a fusti= è scappato come un cane bastonato;
nc’est artziau a monti= è salito al monte;
portat su berretu calau in ogus= ha il berretto calato sugli occhi

12. Superlativu sciortu e arrelatau Su sardu no tenint unu sifissu spetzìficu (it. –issimo, no fait a ponni italianismus che a *bellissimu) po su suparlativu sciortu, ma simplementi tocat a arrepiti s’agetivu o a aciungi s’avèrbiu meda:
mannu mannu o mannu meda = grandissimo
Po su superlativu arrelatau tenit una faidura meda particulari aundi no stèsiat mai su nessu prus + nòmini + agetivu (o fràsia arrelatada):
sa prus picioca bella de sa bidda= la ragazza più bella del paese
sa prus dii chi mi seu spassiau= il giorno che mi sono divertito di più

13. Arrelatau analìticu (sintagmàticu no paradigmàticu): In sardu s’ùnicu faidura connota de s’arrelatau indiretu est cussa marcada de sa sintassi (scéti chi + costituenti pronominalis diferentis, ddi, ndi, nci), ca no tenti is diferentis formas paradigmaticas de s’italianu (che, cui, il quale). Duncas is formas piadas de s’italianu no funt forma sardas schetas (*a cui, *de cui, *a su cali, *de su cali, ecc)
un’òmini chi ddi fut morta sa pobidda= un uomo a cui era morta la moglie
su cadàsciu chi nc’apu postu is camisas= il cassetto in cui ho messo le camicie

14. Gerùndiu invècias de s’infiniu
apu biu a Giuanni torrendi = ho visto Giovanni tornare (che tornava)
apu intèndiu a su pipiu prangendi = ho sentito il bambino piangere (che piangeva)

15. Infiniu in is subordinadas
no bollu a mi nai fàulas= non voglio che mi si dicano bugie
apu acapiau beni sa sachita po no s’aberri = ho legato bene il sacchetto perché non si apra

16. Òrdini de is costituentis. In su sardu est meda particulari sa posponidura de s’ausiliari a s’acabu de sa fràsia interrogadora dereta o sa postura de inghitzu de su particìpiu chi depit marcai s’atzioni:
comporau sa mela as ?= hai comprato la mela?
arriciu scedas malas de su fillu at ?= ha avuto cattive notizie dal figlio?
fuiu si nc’est?= è scappato?
acabau chi iat, si ndi fut andau = dopo che ebbe finito, se ne andò
at nau ca no, e andau si nc’est = ha detto di no e se ne è andato

17. Particella gei afortiada o contrafràstica. No fait a dda tradusi in italianu:
gei ti ddu nau! = sì che te lo dico!
Gei nci torru cras a domu tua! = non ci torno di certo a casa tua!

18.Lèssicu ùnicu e autonomu
Conca = testa, domu = casa, trigu = grano, meri = padrone
Is primus documentus scritus de sa Lìngua sarda funt de su sèculu XI e custu fait pensai chi siat nàscïa in su Mesuevu de su Latinu volgari (imperiali) adelantau in Sardìnnia po is arraxonis nomenadas a primìtziu. Est duncas una lìngua ùnica ma policèntrica ca est espressada in su fueddai de su pòpulu e in su connotu literàriu in duas formas, est a nai fueddadas mannas o macro-bariedadis diatòpicas ca ndi connosceus puru is logus aundi custas duas formas funt fueddadas de s’òmini. Su sardu, duncas, tenit duas fuaddadas mannas: su sardu campidanesu in su Cabu de giossu de s’Ìsula e su sardu logudoresu/nugoresu in su Cabu de susu de s’Ìsula (pruschetotu in sa Sardìnnia de mesu, in su Logudoru-Meilogu e in is comunus de Luras e Terranoa). Ma scieus puru, sèmpiri de sa Linguìstica sarda ca in is logus de sa Sardìnnia de mesu acanta a su Gennargentu (Mandrolisai, parti de sa Barbàgia de Seulu e Artu Ollastra) aundi custas duas fueddadas mannas s’amesturant apari s’est adelantada in su tempus una Anfizona o logu de mesania chi perou no at fatu bessiri apillu peruna bariedadi omogenea.

Is diferèntzias chi ddoi funt intre su sardu campidanesu e su sardu logudoresu, po su chi pertocat craramenti fonètica e lèssicu, ndi benint de sa manera diferenti de comenti est intrada in Sardìnnia sa lìngua latina betia de is sordaus romanus. Difatis, cunforma a sa teoria scientìfica de is undadas de latinisadura o de spainadura de sa lìngua latina (cfr Wagner, Pittau e apustis E.B. Ferrer), a cumentzai de su 238 i.C. est lòmpia in Sardìnnia innantis una forma repubricana (prus arcàica) de su sèculu III finsas a su sèculu I i.C. e apustis, cun sa partzidura de su latinu matessi, unu latinu volgari o imperiali (prus annoadori) a cumentzai de su sèculu I finsas a su sèculu IV p.C.. Po fai unus cantu esemprus: a sa forma sardu campidanesa genna o ‘enna (de su latinu imperiali jenuam) currespundit in sardu logudoresu sa forma janna (de su latinu repubricanu januam); a sa forma sardu campidanesa ìlixi (de su latinu imperiali ilex) currespundit su sardu logudoresu èliche/èlighe (de su latinu repubricanu elex). Su sardu logudoresu est duncas in generali prus allogadori ma in su matessi tempus prus diferetziau bidda po bidda, po contras su sardu campidanesu est prus annoadori ma in su matessi tempus prus omogeneu.

Duncas, po dda serrai in curtzu, de imoi ainnantis at a cumentzai un’excursus stòricu po circai de s’acostai a sa sa lìngua sarda e po circai de dda connosci mellus.

Domande sulla lingua sarda?

Non esitare chiedere qualunque informazione sulla lingua sarda