Introdussione

A

bbaidande sa literadura iscientìfica acadèmica podimus nàrrere chi su sardu o Limba sarda est una limba neolatina o romanza. Est a nàrrere ca est fiza de su latinu batidu in Sardìnnia dae sos primos sordados romanos lòmpidos in Sardìnnia pustis chi fit agabada sa prima gherra pùnica. Cun sa bènnida de custos primos sordados romanos comintzat a s’istèrrere sa Limba latina in Sardìnnia chi, a dolumannu, at leadu su postu abellu abellu de sa limba sardiana faeddada dae sos sardos de su logu. Sa limba sarda de oe, duncas, faghet parte de sa famìlia de sas limbas neolatinas o romanzas paris cun su portoghesu, s’ispanniolu (o castillianu), cadalanu, frantzesu, otzitanu, francu-proventzale, romànciu, ladinu dolomìticu, furlanu, italianu e rumenu. In prus, sèmpere aintro de custa famìlia linguìstica, su sardu at medas assimizos cun sas limbas romanzas de otzidente.

Essende fintzas oe una limba de minoria o regionale, sa brivassione de s’impreu iscritu de sa limba sarda est agabbadu intre su 1997 e su 1999 cando sa Regione Autonoma Sarda e s’Istadu italianu an aprovadu sas primas lezes istòricas pro s’amparu de su sardu. Oe su sardu est faeddadu gasi dae su 68-70% de sos sardos, prus o mancu 1 millione e 250miza persones (chena leare in cunsideru sos sardos chi che sun fora).

Sas primas chircas susu sa linguìstica sarda sun comintzadas in su sèculu XVI cun s’abogadu casteddaju Sigismondo Arquer e lompende finas a oe apustis de àere atraessadu sos sèculos cun linguistas famados comente: Gerolamo Araolla, Matteo Madao, su Can. Giuanne Spano, sos tedescos Friedrich Diez, Gustaf Hofmann, Wilhelm Meyer-Lübke, a sighire Pier Enea Guarniero, Ernst Gamillscheg, Hugo Schuchardt, s’ebreu Graziadio Isaia Ascoli e Giovanni Campus.

Ma gràssias a sas chircas iscientìficas de su tedescu Max Leopold Wagner (1880-1962) e a sighire de su sardu nugoresu  Massimo Pittau (1921-2019) e de su cadalanu Eduardo Blasco Ferrer (1957-2017) chi semus lòmpidos a connòschere menzus sas caraterìsticas de sa Limba sarda de oe cun mèdios e fainas iscientìficas.

Bidimus como unas difarèntzias intre sa limba sarda e sa limba italiana:

1. Formassione de su plurale. Su sardu (e podimus nàrrere fintzas su frantzesu e s’ispanniolu) faghen su plurale de sos nòmenes azunghende una s a su singulare, pro contra s’italianu mudat sa desinèntzia: sa mesa – sas mesas (in sardu); il tavolo – i tavoli (in italianu).

2. Artìculu determinadore. Su sardu (su, sa, is, sos, sas) benit dae su latinu ipse-ipsa-ipsum. Pro contra s’italianu (il, lo, la, i, gli, le), fintzas su frantzesu e s’ispanniolu, benin dae su latinu ille-illa-illud. 

3. Artìculu determinatore impreadu comente pronòmene. Su sardu l’impreat fintzas comente pronòmene, pro contra s’italianu no; cale mela cheres? Sa birde = quale mela vuoi? Quella verde. 
Su chi t’apo nadu = ciò che ti ho detto. 

4. Artìculu indeterminadore plurale. Su sardu at custa froma pro inditare unu nùmeru chi no est definidu, pro contra s’italianu impreat su partitivu o unu numerale culletivu: b’aian unos cantos òmines = c’erano degli uomini, bi-nd’aiat unos chentu = ce n’erano un centinaio.

5. Vocales tònicas. Su sardu leat sèmpere sas vocales latinas, pro contra s’italianu las at mudadas:
lat. PĬRAM = pira = pera;
lat. DĔCEM = deghe = dieci;
lat. FŎCUM = fogu = fuoco;
lat. NŬCEM  = nughe = noce.

6. Acusativu preposissionale. Su sardu sinnat s’acusativu de persone (o èssere animadu) cun sa preposta a:
apo bidu a Juanne = ho visto Giovanni. 

7. Passadu perfetu, benidore sìmplitze e condissionale presente analìticu. In italianu sun tempos bogados a fora in manera sintètica (est a nàrrere cun d-unu faeddu ebia), in sardu sun fatos cun perìfrasi paris a sos verbos de azudu èssere (= essere) e àere (= avere):
est torradu, fit torradu = tornò;
at a torrare = tornerà;
zai diat a torrare = tornerebbe.

8. Aburia pro sa faghidura passiva de sa frase:        
a cussu l’an mortu = quello è stato ucciso;
sa mela si-l’at mandigada su piseddu = la mela è stata mangiata dal bambino.

9. Numerales ordinales analìticos si faghen cun sos numerales cardinales postos adenanti dae s’articulu (sos agetivos *tertzu, *cuartu sun italianismos de no impreare):
su de duos òmines = il secondo uomo;
sa de tres fèminas = la terza donna e g.s. (e goi sighende).

10. Singulare imbesse de su plurale indefinidu. Mescamente cando inditat cantidades indefinidas de fruta, birdura o zenia de animaleddos, su sardu impreat su singulare, pro contra s’italianu impreat su partitivu e/o fintzas su plurale:
Inoghe non che at musca = qui non ci sono (delle) mosche;
L’an agatadu furande melone = l’hanno sorpreso a rubare (dei) meloni.

11. Ausèntzia de artìculu in sa cumparassione e apustis de preposta:
caente che fogu = caldo come il fuoco:
ch’est andadu che cane iscutu a fuste = è scappato come un cane bastonato;
ch’est pigadu a su monte = è salito al monte;
jughet su berrete caladu in ogros = ha il berretto calato sugli occhi. 

12. Superlativu isortu e relatadu. Su sardu no at unu sufissu ispetzìficu (it. –issimo, non faghet a ponner italianismu che a *bellìssimu) pro su superlativu isortu, ma in modu sìmplitze tocat de ripìtere s’agetivu o azùnghere s’avèrbiu meda;
mannu mannu o mannu meda = grandissimo
Pro su superlativu relatadu at una faghidura meda particulare inue non si-che istrèsiat mai su nessu prus + nòmene + agetivu (o frase relatada);
sa prus pitzoca bella de sa bidda = la ragazza più bella del paese;
sa prus die chi mi so disaogadu = il giorno che mi sono divertito di più.

13. Relatadu analìticu (sintagmàticu non paradigmàticu). In sardu s’ùnicu modu connotu de fàghere su relatadu indiretu est cussa marcada dae s’assentu (solu chi + costituente pronomenales difarentes (li, nde, che) ca no an sa fromas paradigmàticas de s’italianu (che, cui, il quale). Duncas sas fromas pigadas dae s’italianu non sun fromas sardas sìncheras (*a cui, *de cui, *a su cale, *de su cale, e g.s.):
un’òmine chi li fit morta sa pobidda = un uomo a cui era morta la moglie;
su calàssiu chi che apo postu sos bentones = il cassetto in cui ho messo le camice.

14. Gerùndiu imbesse de s’infinidu:
apo bidu a Juanne torrende = ho visto Giovanni tornare (che tornava):
apo intesu su piseddu pranghende = ho sentito il bambino piangere (che piangeva).

15. Infinidu in sos subordinados:
non cherzo a mi nàrrere fàulas = non voglio che mi si dicano bugie;
apo presu su sachitu pro non s’abèrrere = ho legato bene il sacchetto perché non si apra.

16. Òrdine de sos costituentes. In sardu est meda particulare sa posponidura de s’ausiliare a s’agabbu de sa frase interrogadora dereta o sa postura de comintzu de su partitzìpiu chi depet marcare s’assione:
comporadu sa mela as? = hai comprato la mela?
retzidu novas malas dae su fizu at? = ha ricevuto cattive notizie dal figlio?
fuidu si-ch’est? = è scappato?
agabbadu chi l’at, si-nde fit andadu = dopo che ebbe finito, se ne andò;
at nadu ca nono, e andadu si-ch’est = ha detto di no e se ne è andato.

17. Partighedda ja afortigada o contrafràstica. Non faghet a la traduire in italianu;
ja ti-lu naro! = sì che te lo dico!
ja bi torro cras a domo tua! = non ci torno di certo a casa tua!

18. Lèssicu ùnicu e autònomu
Conca = testa, domo = casa, trigu = grano, mere = padrone.
Sos primos dochimentos iscritos de sa limba sarda fin de su sèculu XI e custu faghet pensare chi siat nàschida in su Mesuevu dae su latinu vulgare (imperiale) mandadu adenanti in Sardìnnia pro sas resones numenadas in comintzu. Est duncas una limba ùnica ma politzèntrica, est espressada in su faeddare de su pòpulu e su connotu literàriu in duas fromas, est a nàrrere faeddadas mannas o macro-bariedades  diatòpicas ca nde connoschimus fintzas sos logos inue custas duas fromas sun faeddadas dae s’òmine. Su sardu, duncas, at duas faeddadas mannas: su sardu campidanesu in su cabu de josso de s’ìsula e su sardu logudoresu/nugoresu in su cabu de susu de s’ìsula (pruscheàteru in sa Sardìnnia de mesu, in su Logudoro-Meilogu e in sos comunes de Luras e Terranoa). Ma ischimus fintzas, sèmpere dae sa linguìstica sarda, ca in logos de sa Sardìnnia de mesu acanta a su Gennargentu (Mandrolisai, parte de sa Barbaza de Seulu e Ozastra de subra) inue custos duos faeddos mannos si betan apare e est andada adenanti in su tempus  un’Anfizona o logu de mesania chi però no at fatu bessire a pizu peruna bariedade omogènea.

Sas difarèntzias chi bi sun intre su sardu campidanesu e su sardu logudoresu, pro su chi tocat, est craru, sa fonètica e su lèssicu, nde benin dae sa manera difarente de comente est intrada in Sardìnnia sa limba latina batida dae sos sordados romanos. Difatis, cunfroma a sa teoria iscientìfica de sas aundadas de ispravinaduras de sa limba latina (cfr. Wagner, Pittau e pustis E.B. Ferrer), a comintzare dae su 238 a. C. est lòmpida in Sardìnnia innantis una froma repubricana (prus arcàica) dae su sèculu III fintzas a su sèculu I p.C. e apustis, su latinu matessi s’est divididu in latinu vulgare o imperiale (cun prus annoos) a comintzare dae su sèculu I fintzas a su sèculu IV p.C. Pro fàghere esempros: a sa froma sardu campidanesa genna o ‘enna (dae su latinu imperiale jenuam) li rispondet in sardu logudoresu sa froma janna (dae su latinu repubricanu januam); a sa froma sardu campidanesa ìlixi (dae su latinu imperiale ilex) li rispondet su sardu logudoresu-nugoresu èliche/èlighe (dae su latinu reprubicanu elex). Su sardu logudoresu est duncas in generale prus costoidu ma a su matessi tempus prus difarente dae logu a logu, pro contra su sardu campidanesu est prus annoadore ma a su matessi tempus prus omogèneu. Duncas, pro la serrare in curtzu, dae como ainnantis at a comintzare un’excursus istòricu pro chircare de s’acostare a sa limba sarda e pro chircare de la connòschere menzus.

Domande sulla lingua sarda?

Non esitare chiedere qualunque informazione sulla lingua sarda