Proite sa dòpiu norma?

[Leadu inderetura dae: Comitadu iscientìficu pro su Sardu standard; SU SARDU STANDARD; Alfa Editrice; 2019; pag. 24-34]

PREMISSA

Sa limba sarda: una e a duas ancas

 

I. Sas duas macro-bariedades de su Sardu: su Campidanesu e su Logudoresu. Sentidu comune, connotu e mundu iscientìficu

B’est una coerèntzia forte pro su chi pertocat sa chi naran unitariedade e bariedade de su sardu, intro su sentidu a cumone, iscièntzia e connotu literàriu.

Est difatis cumbinchimentu comune de sos sardos chi su sardu siat una limba ùnica, ma fintzas chi tale limba siat connòschida in duas bariedades distintas bene: su campidanesu (camp.), faeddadu in su Cabu de Josso de s’Ìsula, e su logudoresu (log.), faeddadu in sa parte de mesu e in Cabu de Subra. At su matessi cumbinchimentu su mundu iscientìficu internassionale, chi custas diferèntzias las at fintzas codificadas.

Difatis cussu mundu etotu, daboi de àere retzidu sa teoria de M. L. Wagner, fentomada in sa Stratificazione del lessico sardo (1928), chi narat chi duas undadas de latinidade, una antiga e una arrivida prus a tardu, an favoridu s’ispartidura de su latinu de Sardìnnia e daboi sa nàschida de sas duas bariedades diatòpicas nomenadas, las at definidas comente diasistemas limbìsticos (Blasco Ferrer, Storia della lingua sarda 2009: 36-38, 61, 117-119, 183, 234). In su campu literàriu puru, sacru e tzivile,  s’agatat dae sèmpere custa codificadura diasistèmica. In su de XI sèculos, sa Carta de donatzione de Orzoco-Torchitòriu (ca. 1066-1074) e su Condaghe de Santu Pedru de Silki, (post 1073-1180), sun s’unu in camp. e s’àteru in log. Custa ispartidura in duos est presente fintzas in  63 catechìsimos imprentados intra su 1555 e su 1922 (Turtas 2006: 99-101), su matessi comente in Vincenzo Porru e Giovanni Spano pro sos faeddàrios issoro, su Dizionariu sardu-italianu (1832), in camp., e su Vocabolario sardo-italiano e italiano-sardo (1851-52), in log., e in Vincenzo Ulargiu, autore de sos manualeddos pro s’iscola, Messi d’Oro del Campidano per le Scuole Sarde-Meridionali o Campidanesi e Voci Argentine del Logudoro per le Scuole Sarde-Settentrionali o Logudoresi (ca. 1923-1925). Su matessi in sa literadura de oe puru: pro fentomare duos esempros solu, su romanzu Po cantu Biddanoa (1987)  de Benvenuto Lobina, est in camp., Mannigos de memòria (1984) de Antonio Cossu  est in log. Sos poetas a bolu (cantadoris/es e cantadoras), sun andados fintzas prus ainnantis, fraighende donniunu, pro sa bariedade sua, un’olimpu literàriu, chi, comente amus a nàrrere, no est solu s’afirmassione chi sas duas bariedades esistin, ma chi est fintzas sa koinè issoro. Sa RAS puru at traduidu s’ Istatudu sou, Carta de Logu de sa Sardigna (1999), in camp. e log.

 

II. Sas rejones de sa proposta de unu standard a duas normas.

Sa funtzione de sa limba de bratzolu

Custa proposta de sardu standard tenet in cunsideru e rispetat sos percursos istòricos, limbìsticos, culturales e econòmicos chi amus àpidu in Sardìnnia in sos ùrtimos duamiza annos, chi an postu su sardu e, ainnantis torra, su latinu, a si mòvere a bortas cara a un’ispartidura, a bortas cara  a un’aunidura. Un’esempru de ispartidura lu cumprendimus osservende su modu de fàghere de sa limba latina in Sardìnnia. Custa limba, acurtzu a su I sèculu daboi de G.C., fit istada tocada in totu sa Romània dae tramudaduras fonèticas mannas, bessènde-che, si su faeddu nos-lu permitit, prus moderna. Su matessi tretu de modernisassione su latinu l’aiat fatu in s’ìsula nostra, foras de una parte de su Cabu de Subra (sa Barbària), inue si fit mantesu antigu. Su prus esempru ispantosu nde-lu bogamus dae sa velare oclusiva surda latina [k], comente in centum [‘kentum],  chi si fit furriada in su Cabu de Josso, comente in sas àteras partes de sa Romània, in sa palatale africada surda [tʃ], centum [‘tʃentum]. Ma su Cabu de Subra non si fit imbrossinadu in sa chistione de sa palatalisadura e duncas at mantesu s’oclusiva velare surda [k]; e tando dae sa limba latina, chi in Sardìnnia fit zai ispartida gai in duas bariedades, non nde podiat bessire de seguru una limba sarda a una bariedade ebia, ma, comente imbetzes est sutzessu, duas bariedades de una matessi limba, una de su Cabu de Josso chi narat centu e una de su Cabu de Subra che narat chentu. Nde regollimus a su contra un’ esempru de ispianamentu de sas diferèntzias dialetales in s’òbera, fata chena pàsida, de sos cantadores e cantadoras, siat campidanesos/-as, siat logudoresos/-as, dae prus de unu sèculu, chi sun resèssidos a nde pesare, in d-una manera ispantosa, in sa literadura issoro manna meda, unu campidanesu ebia e unu logudoresu ebia. Como s’òbera de isbicadura de sas diferèntzias de sos dialetos (campidanesos a un’ala e logudoresos a s’àtera), est su chi at oe in cumone s’istòria limbìstica de Sardìnnia o, mezus, est su tretu chi est fatende oe sa limba sarda in sos duos Logos, de su Cabu de Josso e de su Cabu de Subra.

Sas diferèntzias de sas duas bariedades, imannidas dae sa mancàntzia de aunidade polìtica e dae diferèntzias geogràficas e duncas econòmicas, culturales e sotziales, sun, a die de oe puru, fungudas meda. Subra de custu assuntu si-che betat duncas che unu monte, su sèberu, dae parte de sa RAS, de sa Limba Sarda Comuna (LSC), publicada su 18/04/2006 in Italianu ebia e presentada comente un’isperimentu in bessida (“Adozione delle norme di riferimento a carattere sperimentale per la lingua scritta in uscita dell’Amministrazione regionale” [Deliberazione n. 16/14 del 18/04/2006, oggetto, p.1], “da utilizzare in via sperimentale per l’uso scritto in uscita …” [ Deliberazione, p. 2] ) de una limba chi est una“varietà linguistica di mediazione” (p. 5). Su de fraigare duncas in laboratòriu una limba a cumone s’est mustradu comente un’inzustìssia mala, dereta a sos faeddadores de sa bariedade campidanesa, chi lis an leadu su diritu de pòdere iscrìere in d-una bariedade afaca a sa limba de bratzolu, laite sa LSC est, in sustàntzia, acurtzu de sa limba de bratzolu de chie faeddat log. (e bellegai nugoresu-baroniesu puru), ma non de chie faeddat camp.; isminorigare sa gravidade de su sèberu de sa LSC dae parte de sa RAS, nende chi tantu est una limba in bessida ebia, cheret nàrrere de no àere cumpresu (o fàghere finta de no àere cumpresu) chi sa limba impreada dae sas istitussiones non devet èssere atesu meda dae sa limba de bratzolu chi sos tzitadinos faeddan. Donzi borta chi sa RAS impreat su faeddu limba, imbetzes de lìngua, faeddende a totu sos sardòfonos, est catighende sa limba de bratzolu de chie faeddat camp. e sighit cun s’apartheid limbìstica, ismentighènde-si chi su diritu a s’impreu de sa limba de bratzolu est diritu de importu mannu, azudadu dae Cumbentziones internassionales e dae sa Costitussione italiana.

Sa proposta nostra presumit imbetzes chi sa RAS e àteras Istitussiones, donzi borta chi imprean su sardu, pro istare in s’esempru nostru, impiten su sardu-lìngua e su sardu-limba.

 

III. Su fundamentu de su standard de su sardu:

Sa limba de sos cantadores e cantadoras e s’òbera unificadora issoro

Ainnantis de espònnere sos printzìpios ghia de sa proposta nostra nos devimus, fintzas dae como, iscujare prima de totu cun sos chi an a lèzere si impreamus su faeddu dialetu chi, a pàrrere nostru, nde bessit aforas de unu sèberu, pruschetotu polìticu, chi ispinghet a pònnere una faeddada suta de un’àtera. Amus a impitare tando custu faeddu solu candu su de faeddada, chi a nois praghet de prus, non nos at a pàrrere tennicamente pretzisu pro amustrare su cuntzetu.

E duncas naramus chi si oe amus unu log. literàriu chi istat subra de sos dialetos logudoresos, chi cheret nàrrere chi at una produssione literària chi sos logudoresos cumprenden, aprètzian e intenden comente modu de nàrrere issoro in forma e sustàntzia literària, e in prus nd’an, cando servit, sa cumpetèntzia ativa comente limba de bratzolu, custu (comente zai nadu subra) lu devimus a s’òbera chena pàsida e de prus de unu sèculu de sos cantadores/-as chi sun resèssidos a fàghere nàschere una limba, isminorighènde-che, chena assèliu, sas diferèntzias de sos dialetos.

Sa matessi cosa faghet a nàrrere pro su camp. subradialetale, dèvidu a su manizu, cussu puru grandiosu e chena pàsida, de is cantadoris/-as.

Ischimus chi camp. e log., comente totu sos sistemas limbìsticos, si presentan ispàrghidos in medas faeddadas, comente, pro nde nàrrere calicuna, dae sa de Pauli a sa de Teulada, Uda, Casteddu; e dae sa de Piaghe a sa de Bonolva, Otieri, Silanos, Orgòsolo, Nùgoro, etc., faeddadas chi, segundu sa manera tènnica, naramus dialetos. Su dialeto est una faeddada impitada in d-unu logu minoreddu e tancadu. In Sardìnnia, pro èssere prus ladinos, donzi bidda at su dialeto sou, chi comintzat in su coro de su populadu, e finit in sos terrinos suos.

Ischimus puru dae s’Istòria chi una faeddada carchi borta resessit, pro rejones chi poden èssere polìticas e/o culturales, a nde bessire dae su logu minoreddu inue est nàschidu e pesadu, isparghènde-si in d-unu tretu prus mannu, bessènde-che gai a limba. Gai, pro rejones polìticas, est sutzessu chi  sas faeddadas de Parigi e Madrid si sun fatas frantzesu sa prima e ispanniolu sa segunda, proite sas cortes frantzesa e ispanniola istaian in cuddas tzitades. Pro s’italianu, intames, pro sa mancàntzia de aunidade polìtica de s’Itàlia, nde bessesit, gràtzias a sa grandesa literària sua, su toscanu, chi, a su comintzu su Rennu de Sardìnnia e agoa s’Istadu unitàriu in su 1861 aian impostu politicamente.

Su discursu, pro su sardu, assimizat a su de s’italianu. Ispatzadas sas istitussiones zuigales intro su de XIII e su de XV sèculos, s’òmine at dèvidu aisetare s’òbera culturale, e culturale ebia, de sos poetas a bolu.

Como unu iat a pòdere contraìghere chi sa literadura sarda no est fata solu de sa produssione de cantadoris, cantadores e cantadoras. Ello, est beru, comente est beru gai etotu chi àteros poetas e prosadores chi an produidu literadura scrita, an prus impreadu, fatufatu, sa bariedade de sos logos issoro, cun grados prus o mancu mannos de “normalisadura” gràfica e fonètica cara a sas bariedades de sos poetas a bolu. Ma nos devimus amentare chi sun custos ebia chi si ponen, de prus de unu sèculu, suta su zudìssiu de su pùblicu. E su pùblicu etotu, apretzende custu gènere literàriu, at legitimadu, de facto, sas duas faeddadas subradialetales chi si sun fatas norma, e chi sos cantadores e  cantadoras, gràssias a sa grandesa issoro,  afortigada dae s’apretziamentu persighidu de su pùblicu, an ispàrghidu in sos territòrios limbìsticos de cumpetèntzia.

In prus, chi camp. e log. si ponzan de manera subradialetale cara a sos dialetos de biddas e tzitades, lu si podet bìdere fintzas pro àteros assimizos chi non devimus minispressiare: sos cantadores/-as zòvanos/-as imparan s’arte de sa cantada impreende cussa norma limbìstica, chi issos nd’an, cun siguresa, cumpetèntzia ativa. Un’àteru aficu de importu est sa capatzidade de imbentare modos de nàrrere connòschidos a die de oe comente “sos cantadores/-as cantan in logudoresu”; “apo iscurtadu sa cantada logudoresa”; ”in logudoresu naramus gai”; “no, su faeddu chi as nadu tue no est de sa bidda nostra, ma logudoresu”, etc.

E duncas, zai dae custos modos de nàrrere, nde bessit a pizu chi sa zente at in se su sentidu chi camp. e log. non sun sos dialetos de una bidda o de una tzitade, ma sas faeddadas de Logos limbìsticos pretzisos chi incluin totu sas biddas e sas tzitades chi los cumponen e, incluènde-las, si ponen prus in artu, subra totu sos dialetos de cuddas biddas e tzitades. Fintzas un’àtera chistione, chi si bidet in su modu de fàghere de sos sardos, nos iscòviat chi semus a cara de una limba e est comente pro sos italianos, sos frantzesos, sos tedescos etc., chi pruschetotu iscurtan (dae sos mass media) e lezen (dae sos lìberos e zornales) sa limba issoro, ma non sèmpere la faeddan, laite fatènde-lu preferin torrare a su dialeto pròpriu; ateretantu faghen sos sardos, chi cun sa limba (camp. e log.) s’istentan a l’iscurtare (dae sas cantadas) e a la lèzere (dae sos lìberos) ma in su mamentu de la faeddare torran a su dialeto de sa bidda issoro.

A contu fatu sas duas normas bi sun e sun oramai ispàrghidas. Nois creimus chi a leare in cunsideru, cun calicunu cambiamentu, sa limba fraigada dae cantadoris/-as e cantadores/-as, cherfat nàrrere deaberu a tènnere rispetu de su sardu de totus e sa cultura de totus, proite sa produssione literària mazore l’an fata in sas duas bariedades.

Duncas a seberare sas duas normas cheret nàrrere abojare un’istòria e una literadura manna e rica de beridade.

Oresti Pili