De su proibitzionismu a oindii

S

u 1900 cumentzat cun d-unus cantu fatus chi scampàniant sa porta a sa lìngua italiana, faendi trabucai sa lìngua sarda: su disterru e sa Primu Gherra Mundiali amesturant e ponint a costau genti de dònnia logu e tzitadi chi depit circai una manera po si cumprendi apari: duncas sa genti at dèpiu ponni a banda sa fueddada insoru e at cumentzau a imperai s’italianu. In prus s’arràdiu spainàt s’italianu in dònnia furrungoni, is sordaus cumentzànt a scriri lìteras a domu insoru amesturendi s’italianu cun su sardu e perdendi sèmpiri de prus cunfiantza cun sa lìngua de lati.

Sa punna de su Guvernu, insaras, fut s’educatzioni linguìstica de sa genti prus pòbera de cussus logus de Itàlia – a comenti sa Sardìnnia – aundi sa lìngua de lati fiat ancora forti: s’italianu chi sa genti fueddàt fiat ancora tropu prenu de faddinas e intipiu de fueddus e maneras de nai pigadas de sa lìngua sarda. Po custu, in is primus annus de su ‘900, cumentzant a bessiri lìburus po imparai s’italianu a is sardus e po ddis amostai cali fiant is faddinas chi faiant candu fueddànt o scriiant in “lìngua furistera”:

“Raggiunta, dopo tante gloriose battaglie, l’unità politica dell’Italia nostra, sarebbe patriottico combattere le non meno gloriose battaglie per l’unità della lingua, che accomunando le diverse regioni, nell’esprimere i propri pensieri, più facile rendesse lo scambio delle idee, le quali non sono che la percezione delle cose. […] [Questo n.d.c.] vocabolario è fatto segnatamente per i giovani, e consultandolo essi si devono, a poco a poco, persuadere di quello che il Manzoni diceva: una lingua non s’impara in un giorno, ma imparare l’italiano non è poi l’immensa fatica che i pedanti volevano.” 2

“Son soliti i Sardi […] costruire inversamente le preposizioni interrogative.

Visto (lo) hai tuo padre? = Hai visto tuo padre?

E tuo fratellino sentito lo hai quando diceva che non voleva studiare? = Hai sentito il…

[…]

Non raramente usano anche frammettere, nelle proposizioni interrogative, un “che” superfluo che dà alla proposizione – anche se non è deturpata dalla costruzione inversa – una forma speciale e biasimevole.

Che cosa è quello che hai? = Che cosa hai? (Che hai?)

Chi è che mi chiama? = Chi mi chiama?

Con chi è che vado? = Con chi vado? 3

A dònnia manera, finas a is annus trinta de su ‘900, su Fascismu permitiat a sa genti de imperai sa fueddada e sa cultura de su logu, impari a s’italianu. Ma comenti su Fascismu at imbucau su mori de s’autarchia e de s’imperialismu, su guvernu proibit dònnia genia de forestierismu e barbarismu e custringit is italianus a imperai sa lìngua italiana scéti, burrendi dònnia fueddada de logu e finsas sidea de “regioni”.

Su gerarca Gino Anchisi, in s’Unione Sarda, abetiendi cun Antiogu Casula Montanaru (c.) chi iat de pagu imprentau Sos cantos de sa solitudine scritus in sardu, scriiat, arregordendi-ddi chi is dialetus fiant mortus: “Morta o moribonda la regione, è morto o moribondo il dialetto!”. 

Cumentzat insaras unu traballu sistemàticu po stoddi su sardu de sa vida de is sardus: in Sardìnnia intrant in sa scola tres lìburus po is Elementaris cun esercìtzius e inditus po no imperai sa lìngua sarda:

“Poco alla volta apprenderai anche l’uso dell’infinito e del gerundio in italiano, per adesso sappi che, mentre in sardo si dice: inténdiri unu zerriendi, bidi o incontrai unu fumendi e a.s., in italiano si dice invece: sentire uno gridare o che grida (non gridando), vedere uno fumare, leggere o che fuma, che legge, che fumava, che leggeva (non fumando, leggendo)”. 4

Mi praxit a custu puntu a arremonai un’artìculu scritu de Oresti Pili (c.) in su 2017 chi spricat is dannus chi at fatu su proibitzionismu a sa lìngua sarda:

“Calisisat stòria moderna de sa lìngua sarda non podit essi scrita sena de arremonai su proibitzionismu linguìsticu chi at fertu su sardu, est a nai sa polìtica pesada de is guvernus italianus peri leis sintzillas contras s’imperu de sa lìngua sarda, pruschetotu in s’atza pùblica.

Arremonaus aici s’art. 17 de su R.D. de su 1/10/1923, n. 2185, s’art. 271 de su R.D. de su 31/8/1933, n. 1592 e su DPR de su 14/7/1955, n. 503, in contu de scola, e s’art. 137 de su còdixi de prossedura penali, intrau in su 1931, in contu de s’imperu de sa lìngua ofitziali in su tribunali.

Su proibitzionismu linguìsticu s’est stentau 76 annus, finsas a su 15/12/1999, candu sa lei 482 de su Stadu at arreconnotu su sardu che a lìngua, ca innantis fiat scéti unu dialetu.

E duncas is 76 annus de proibitzionismu – chi ant tocau no scéti is 20 annus de Mussolini (1923–1943 in Sardìnnia) ma finsas is 51 annus de sa Repùblica (de s’ora chi sa Costitutzioni est intrada su 1/1/1948), funt su babbu de su genocìdiu linguìsticu de su sardu. Po essi crarus si imoi medas sardus no sciint ligi e/o cumprendi custu artìculu, si no scint fueddai su sardu, si no dd’ant imparau de sa mama insoru, si no dd’ant pòtziu (e no ddu podint) studiai in sa scola, sa nexi tocat a dda circai in cussus 76 annus de proibitzionismu chi ant sperditziau sa lìngua nosta, traghendi-dda tira tira finsas a su sperefundu.” 5

Oresti Pili tenit arraxoni, perou nc’est de nai ca in cussus 76 annus no est abarrau totu firmu, in contu de lìngua sarda. Est pròpriu in cussus annus difatis chi su babbu mannu de sa linguìstica sarda, Max Leopold Wagner (c.) fait una circa apitzus de sa lìngua sarda furriendi-dda francas assusu po dda studiai in dònnia minuda. E est partendi de cussus stùdius chi Antonio Sanna, su primu professori de Linguìstica sarda de s’Universidadi de Casteddu, in su 1957 pubricat “Introduzione agli studi di Linguistica sarda”: su mundu de sa polìtica e su mundu de s’universidadi cumentzant in cussus annus a si ponni in pensamentu po circai de amparai su chi faiat ancora a sarbai de sa lìngua sarda.

In su 1963/64 Mialinu Pira (c.), cun Sardegna tra due lingue, at fatu una circa funduda e coidadosa apitzus de sa saludi de sa lìngua sarda, cumentzendi a fueddai de s’arriscu de sa morti de su sardu po nexi de is sardus etotu chi no ddu fueddant prus: “L’alfabetismo non è più un passaggio obbligato per diventare italofoni. La scuola creava il sardo bilingue, anche se non ammetteva nel proprio territorio l’uso dei dialetti di lingua sarda. La radio e la televisione tendono […] a creare un uomo sardo monolingue”. 6

Duncas, duus de is grandus inimigus de sa lìngua sarda funt s’arràdiu e sa televisioni: duus mèdius chi podiant essi de agiudu mannu po amparai sa lìngua sarda e chi a s’imbressi funt acabbendi-dda de bociri.

In su 1977 unu comitau cun Cicitu Màsala (c.) presidenti arrennescit a arregolli 13.650 firmas chi portant su Consillu regionali de sa Sardìnnia a aprovai su 9 de abrili 1981 sa lei proposta de su pòpulu po ndi stantargiai in Sardìnnia unu situatzioni de bilinguismu.

In su 1985 nascit sa Sotziedade pro sa Limba Sarda (SLS), chi contàt prus de 500 sòtzius, chi ant traballau po medas annus po amparai e spartzinai sa lìngua sarda cun atòbius e dibatas in dònnia logu.

In su 1992, a Strasburgo, su Consillu de Europa firmat sa Carta europea delle lingue regionali o minoritarie chi depiat serbiri po amparai e avalorai totu is lìnguas regionalis e de minoria che a parti de su pegullari culturali de Europa. S’Itàlia insaras at firmau sa Carta, chi perou depiat essi cumbalidada in pàtria cun d-una lei ad hoc. Ma a oi, apustis de casi trint’annus – a dolumannu – s’Itàlia est abarrada una de is oramai pagus natzionis europeas chi no ant ancora cumbalidau sa Carta.

Su turmentu de sa lìngua sarda at interessau finsas s’UNESCO, chi ponit sa lìngua in su listàrgiu arrùbiu de is lìnguas prontas a si sperdi: difatis, po su Sardinian Language Use Survey, po su fatu chi sa lìngua no est prus fueddada de is pipius, custa s’at a sperdi a cabu de duas generatzionis. In prus arregistrant chi is sardus biint sa lìngua sarda che a lìngua de su connotu, chi depit gherrai cun s’italianu chi est, a s’imbressi, sa lìngua de sa modernidadi.

Sighendi su mori abertu de sa proposta de lei populari de su 9 de abrili 1981, sa Regioni sarda, su 15 de su mesi-de-ladàmini 1997, pregonat sa L.R. 26 chi decrarat sa lìngua sarda che a còdixi etnicu-linguìsticu de is sardus e proponit atividadis po amparai e avalorai su sardu e is àteras fueddadas alloglotas de Sardìnnia (Cadalanu, Tabarkinu, Gadduresu e Tataresu). Cun custa lei partint medas fainas culturalis. Po medas annus s’editoria sarda at pòtziu pigai finantziamentus po imprentai traballus in lìngua sarda. Sa RAI e Videolina cumentzant a fai movi is primus programas in sardu e me is comunus aberint medas portalitus linguìsticus cun operadoris spetzialisaus chi podint agiudai sa genti a manigiai sa lìngua sarda.

In su 1999 su stadu pregonat sa lei 482 Norme in materia di tutela delle minoranze linguistiche storiche. Cun custa lei su sardu est ofitzialmenti arreconnotu che a lìngua de minoria stòrica de Itàlia, impari cun su cadalanu, su croatu, s’ocitanu, su franco-proventzali, su furlanu, su grecànicu e s’albanesu.

In su 2001 sa Regioni proponit sa Limba Sarda Unificada (LSU), in via sperimentali e po essi imperada scéti po is documentus pùbricus, in s’arràdiu, in sa televisioni, in is giorronnalis, in scola, in sa pregonàntzia. Po su leisladori sa Limba Sarda Unificada depiat essi una lìngua-cobertura, chi depiat setzi apitzus de totu is bariedadis localis chena de ddas allupai. Su leisladori no iat cunsiderau, perou, chi sa LSU no teniat giai nudda de sa bariedadi campidanesa: sa prus parti fiat pigada de is bariedadis de cabesusu. E custu, is campidanesus, no dd’ant agradèssiu meda.

Me is annus afatantis si sighit a batallai po agatai una norma chi potzat praxi a totu is sardus. In su 2002 nascit sa Limba de Mesania (LdM), una lìngua fueddada in sa parti mesana de sa Sardìnnia intra Campidanu e Logudoru e chi podiat essi cumprèndia siat de is de cabu de bàsciu, siat de is de cabu de susu. Ma nimancu custa proposta pigat cambas.

Arribbaus a su 2006 cun d-un’àtera proposta: sa Giunta regionali delìberat sa Limba Sarda Comuna (LSC), una spètzia de Limba Sarda Unificada cun calincuna aciunta de formas linguìsticas campidanesas, giustu po dda fai concoi a is de cabebàsciu.

Cun totu chi sa Regioni ponit a curri unu muntoni de dinai po finantziai traballus in LSC, custa lìngua artifitziali no est agradèssia de totu is sardus e no arrennescit a pigai su postu chi boliat pigai.

Serbit calincuna cosa chi aunat su pòpulu e no ddu partzat.

In su 2009 su Comitau scientìficu po sa normalisadura de sa bariedadi campidanesa de sa lìngua sarda (Amos Cardia, Stefano Cherchi, Nicola Dessì, Massimo Madrigale, Michele Madrigale, Francesco Maxia, Ivo Murgia, Pietro Perra, Oreste Pili, Antonella Rodi, Paola Sanna, Marco Sitzia, cun sa consulèntzia de su professori Eduardo Blasco Ferrer), fait una proposta chi tenit contu de totu su tretu stòricu fatu in Sardìnnia de sa chistioni de sa lìngua. E duncas no circat de formai una lìngua artifitziali, fata in laboratòriu, ma movint de s’idea chi sa Sardìnnia no est lòmpia ancora a un’aunitzamentu de sa lìngua. Su tretu stòricu, culturali e econòmicu chi at fatu sa Sardìnnia est diferenti po su cabu de bàsciu e po su cabu de susu. E sa lìngua fueddada in su cabu de bàsciu s’est stesiada meda de sa lìngua fueddada in su cabu de susu. Duncas no fait a acorrai totu is bariedadis asuta de un’ùnica norma: sa lìngua sarda est una, ma a duas macro-bariedadis diatòpicas e literàrias chi tenint sa matessi dinnidadi: su Campidanesu e su Logudoresu.

E cali Campidanesu? Cali Logudoresu? Po auniri totu is micro-bariedadis de logu, su Comitau at pigau che a esempru sa lìngua cantada de is Cantadoris chi, girendi po totu is biddas, imperànt una lìngua-cobertura (lingua-tetto) de cabu de bàsciu o de cabu de susu chi no fiat de peruna tzitadi o bidda, ma chi totu is Sardus de cabu de bàsciu o de cabu de susu podiant cumprendi e apretziai.

In custa manera nascint is Arrègulas po ortografia, fonètica, morfologia e fueddàriu de sa Norma Campidanesa de sa Lìngua sarda, un’arregorta de normas po sa macro-bariedadi campidanesa, su primu passu de unu progetu prus mannu chi depiat portai a sa normalisadura finsas de sa macro-bariedadi logudoresa, imperendi un’alfabetu ùnicu po ambaduas is macro-bariedadis.

Su traballu de is Arrègulas benit arregortu de s’Acadèmia de su Sardu ONLUS, chi in su 2010 fait adotai sa Norma a sa Provìntzia de Casteddu (Delìbera de su Consillu n. 17 de su 17.03.2010) ponendi-dda che a lìngua co-ofitziali de sa Provìntzia.

In su 2017 bessit Su Sardu. Proposta de ortografia, unu traballu promòviu de s’Acadèmia de su Sardu e apoderau de unus cantu assòtzius, professoris, scientis e amantiosus de sa lìngua sarda, cun s’introdusidura in campidanesu de Oresti Pili e sa prefatzioni in logudoresu de Pàulu Pillonca (c.). Custu traballu proponit de scriri su Sardu, totu su Sardu, sighendi a imperai is duas macro-bariedadis, ma imperendi un’alfabetu ùnicu po totus, faendi a manera de scriri in sa matessi manera duas bariedadis diferentis.

In s’interis, in su 2018 sa Regioni pregonat sa lei 22 “Disciplina della politica linguistica regionale” chi provat a arregulai sa matèria. Una lei trobeddosa e prena de barrancus, chi est abarrada lìtera morta.

Su Sardu. Proposta de ortografia aberit su tretu a s’àteru traballu mannu promòviu de s’Acadèmia de su Sardu e portau ainnantis de su Comitau Scientìficu po su Sardu Standard. In su 2019, difatis, bessit Su Sardu standard, una proposta de normalisadura de sa bariedadi Campidanesa e de sa bariedadi Logudoresa de sa Lìngua sarda cun s’alfabetu arraxonau. Un’aina scrita in Sardu campidanesu, Sardu logudoresu e tradùsia in Italianu chi serbit a is chi bolint studiai s’una, s’àtera o ambaduas is bariedadis de su Sardu.

Sa punna de s’Acadèmia de su Sardu, cun custus traballus, est sa de agiudai is sardus a manigiai ambaduas is bariedadis: sa lìngua sarda depit essi posta che a matèria curricolari in totu is scolas, mannas e piticas.

“1) is Scolas de Pipiesa e de Primìtziu depint imperai, po fueddai cun is pipius, su dialetu de sa bidda (po ndi nai duas, su cabuderresu in Cabuderra, s’orgolesu in Orgòsolo). Po scriri depint imperai sa norma de sa bariedadi fueddada in sa Provìntzia insoru (sa campidanesa me is Provìntzias aundi s’òmini fueddat Camp., sa logudoresa me is Provìntzias aundi fueddat Log.); ma dònnia pipiu depit imparai unas cantu poesias a s’annu in sa norma de sa bariedadi diferenti de sa sua;

2) is Scolas Segundàrias de 1u gradu (chi ddis narànt Mesanas) depint imperai cun is studiantis sa norma de sa bariedadi fueddada in sa Provìntzia insoru. Ma dònnia studianti depit imparai a ligi beni calisisiat cosa in sa norma de sa bariedadi diferenti de sa sua (sa campidanesa me is Provìntzias aundi s’òmini fueddat Log., sa logudoresa me is Provìntzias aundi fueddat Camp.);

3) is Scolas Segundàrias Mannas depint imperai cun is studiantis sa norma de sa bariedadi fueddada in sa Provìntzia insoru. Ma dònnia studianti depit tenni una cumpetèntzia ativa de fundòriu in sa bariedadi diferenti de sa sua;

4) sa facultadi de Sardìstica de s’Universidadi depit imperai cun is studiantis sa bariedadi fueddada in sa Provìntzia sua. Is studiantis depint donai is esàminis in sa norma de sa bariedadi imperada in sa matessi universidadi. Ma dònnia studianti depit donai un’esàmini in sa norma de sa bariedadi diferenti de sa sua.” 7

Chi is Sardus imparant a manigiai ambaduas is bariedadis, in tretu de trinta/cincuant’annus at a cumentzai a nasci a sola (e no calada de pitzus) una lìngua noa, chi portat elementus de s’una e de s’àtera bariedadi. Una lìngua democràtica diaderus, nàscïa de sa genti po sa genti.

E in s’interis… in su 2020 ita fini at fatu sa lìngua scrita e fueddada?

Sa produsidura literària est biatza e is librerias funt prenas de ditzionàrius e gramàticas de bariedadis de logu. Is autoris sardus scriint contus e romanzus in sardu, finsas tradusendi in sardu grandus òberas de sa literadura mundiali.

Contaus unus sessanta prèmius literàrius in lìngua sarda spainaus in totu s’ìsula: scridoris no nd’amancant. E forsis no amancat nimancu su pùbricu chi ligit o chi andat a castiai cumèdias in sardu. Su chi amancat diaderus oindii est sa genti chi su Sardu ddu fueddat a fitianu: su prus barrancu mannu est chi sa pagu genti chi sighit a fueddai su Sardu ddu fueddat aìnturu de domu scéti. Foras de domu sa genti tenit bregùngia de ddu fueddai, ca su Sardu sighit a tenni su “stigma” de essi lìngua de is gaurrus.

E aicetotu est po is piciocus giòvunus: funt pagus is chi in domu fueddant su sardu. In domu pruschetotu si fueddat s’italianu amesturau cun su sardu. E prus fitianamenti su sardu est imperau che a intremesu po ciascus o brullas o po espressai emotzionis o sentidus chi no fait a espressai cun s’italianu. Foras de domu s’italianu e su “giovanilese” funt is prus lìnguas imperadas de is piciocus. “Giovanilese” chi est intipiu de fueddus in sardu, chi faint parti de sa fueddada de su logu, ma podint benni puru de àteras fueddadas de s’ìsula.

Finsas sa Crèsia sarda est faendi unu grandu traballu apitzus de sa liturgia e de sa Bìbbia: sa Facultadi Teològica de Sardìnnia, ghiada de don Antoni Pinna (c.), predi e professori de Scièntzias bìblicas, cumentzat a tradusi ad experimentum is scritus de sa traditzioni cristiana e is scritus de sa liturgia po arribbai a nai sa missa totu in lìngua sarda, ca finas a imoi sa parti de sa cunsacratzioni no fiat possìbili a dda fai in sardu.

Po nai sa beridadi, sa stòria de is ùrtimus cincuant’annus contat chi sa primu missa totu in Sardu est stètia cussa chi don Alviero Curreli si fiat atriviu de nai su 17 de su mesi-de-argiolas de su 1977 in Lunamatrona in sa crèsia de Santa Marina contras a su parri de s’obispu de Abas Mons. Antoni Tedde. E sa stòria de sa missa in sardu est prena de dennegas e barrancus. Finsas a arribbai a su 2016 candu s’obispu de Casteddu Mons. Arrigo Miglio, sighendi s’inditu de Paba Frantziscu, at abertu sa genna a sa missa in lìngua sarda.

Condividi

Share on facebook
Facebook
Share on whatsapp
WhatsApp
Share on email
Email

Un progetto con il contributo della Fondazione di Sardegna

Acquista il libro di
SU SARDU, LÌNGUA
DE EUROPA