Dae su proibitzionismu a dies nostra

S

u 1900 comintzat cun d-unos fatos chi iscanzan sa janna a sa limba italiana, ponende istrobbu mannu a sa limba sarda: su disterru e sa Prima Gherra Mundiale misturan e acostazan pessones de donzi logu chi depen agatare sa manera pro si cumprèndere pari-pari: pro cussu sa zente at dèpidu pònnere a banda su faeddu issoro e at cumintzadu a impreare s’italianu. In prus sa ràdio mandaiat in unda s’italianu in donzi cuzone, sos sordados comintzan a iscrìere a domo issoro lìteras misturande s’italianu cun su sardu e perdende sèmpere sa manu cun sa limba mama.

Sa mìria de su Guvernu de tando fit s’educassione linguìstica de sa zente prus pòbera de cuddos logos de Itàlia – comente sa Sardìnnia ‒ inue sa limba mama fit galu forte: s’italianu faeddadu dae sa zente fit ancora meda prenu de aerros e intupidu de peràulas e maneras de nàrrere mudadas dae sa limba sarda. Pro cussu, in sos primos annos de su ‘900, comintzan a èssere pubricados lìberos pro imparare s’italianu a sos sardos pro lis amustrare sos aerros chi faghian cando ispricaian o iscriian in italianu “limba furistera”: 

“Raggiunta, dopo tante gloriose battaglie, l’unità politica dell’Italia nostra, sarebbe patriottico combattere le non meno gloriose battaglie per l’unità della lingua, che accomunando le diverse regioni, nell’esprimere i propri pensieri, più facile rendesse lo scambio delle idee, le quali non sono che la percezione delle cose. […] [Questo n.d.c.] vocabolario è fatto segnatamente per i giovani, e consultandolo essi si devono, a poco a poco, persuadere di quello che il Manzoni diceva: una lingua non s’impara in un giorno, ma imparare l’italiano non è poi l’immensa fatica che i pedanti volevano.” 2

“Son soliti i Sardi […] costruire inversamente le preposizioni interrogative.

– Visto (lo) hai tuo padre? = Hai visto tuo padre?

– E tuo fratellino sentito lo hai quando diceva che non voleva studiare? = Hai sentito il…

[…]

Non raramente usano anche frammettere, nelle proposizioni interrogative, un “che” superfluo che dà alla proposizione – anche se non è deturpata dalla costruzione inversa – una forma speciale e biasimevole.

Che cosa è quello che hai? = Che cosa hai? (Che hai?)

Chi è che mi chiama? = Chi mi chiama?

Con chi è che vado? = Con chi vado?” 3

In donzi manera, finas a sos annos trinta de su ‘900, su Fascismu premitiat a sa zente de impreare su faeddu e sa cultura de su logu, paris a s’italianu. Ma cando su Fascismu at leadu sa caminera de s’autarchia e de s’imperialismu, su guvernu pretzetat donzi zenia de roba furistera e de barbarismu, custringhende sos italianos a impreare sa faeddada italiana ebia, pretzetande s’impreu de su faeddu de su logu e fintzas su cuntzetu de “regione”.

Su gerarca Gino Anchisi, in s’Unione Sarda, discutende cun Antiogu Casula Montanaru (a.) chi aiat dae pagu imprentadu Sos cantigos de sa solitudine iscritos in sardu, iscriiat, amentènde-li chi sos dialetos fin mortos: “Morta o moribonda la regione, è morto o moribondo il dialetto!”.

Assora comintzat unu tribàlliu sistemàticu pro nd’israighinare sa limba sarda dae sa vida de sos sardos: che intran in sas iscolas de Sardìnnia tres lìberos pro sas Elementares cun esercìtzios e cossizos pro non impreare sa limba sarda:

“Poco alla volta apprenderai anche l’uso dell’infinito e del gerundio in italiano, per adesso sappi che, mentre in sardo si dice: inténdiri unu zerriendi, bidi o incontrai unu fumendi e g.s., in italiano si dice invece: sentire uno gradare(non gridando), vedere uno fumare, leggere o che fuma, che legge, che fumava, che leggeva (non fumando, leggendo)”. 4

Mi praghet, a custu puntu, mentuare un’artìculu iscritu dae Oresti Pili (a.) in su 2017 chi dat contu de sos dannos chi at fatu su proibitzionismu a sa limba sarda:

“Peruna istòria moderna de sa limba sarda non podet èssere iscrita sena mentuare su proibitzionismu linguìsticu chi at fertu su sardu, est a nàrrere sa polìtica pesada dae sos guvernos italianos pro mèdiu de lezes contràrias a s’impreu de sa limba sarda, pruscheàteru in s’ata de su campu pùbricu”.

Mentuamus tando, s’art. 17 de R.D. de su 1/10/1923, n. 2185. S’art. 271 de su R.D. 31/8/1933, n. 1592 e su DPR de su 14/7/1955, n. 503, pro s’iscola, e s’art. 137 de su còditze de protzedura penale, intradu in su 1931, pro su chi pertocat s’impreu de sa limba ufissiale in sos tribunales.

Su proibitzionismu linguìsticu est duradu 76 annos, finas a su 15/12/1999, cando sa leze 482 de s’Istadu at riconnotu su sardu cale limba, ca prima fit unu dialetu ebia.

E duncas sos 76 annos de proibitzionismu chi an tocadu non sos 20 annos de Mussolini ebia (1823-1943 in Sardìnnia) ma fintzas sos 51 annos de sa Repùbrica (dae su mamentu chi sa Costitussione est intrada su 1/1/1948), fit su babbu de su genocìdiu linguìsticu de su sardu. Pro èssere craros si como medas sardos no ischin lèzere e/o cumprèndere cust’artìculu (pro primu iscritu in sardu, n.d.r.), si no ischin faeddare su sardu, si non l’an imparadu dae sa mama issoro, si non l’an pòtidu (o non lu poden) istudiare in iscola, sa neghe tocat de la chircare in cussos 76 annos de proibitzionismu chi an isperdissiadu sa limba nostra, trazande-che-la finas a tocare su fundu”. 5

Oresti Pili est in su zustu, però tocat de nàrrere chi in custos 76 annos non totu est abarradu frimu, in contu de sa limba sarda. Est in cussos annos difatis chi su babbu mannu da sa linguìstica sarda, Max Leopold Wagner (a.) faghet una chirca  susu sa limba, bortulànde-la dae conca a josso pro l’istudiare in donzi cuzone. Est movende dae cussos istùdios chi Antoni Sanna, su primu professore de linguìstica sarda de s’universidade de Casteddu, in su 1957 pùbricat “Introduzione agli studi di Linguistica sarda”: su mundu de sa polìtica e su mundu de s’universidade comintzan in cussos annos a si pònnere oriolu pro chircare de sarbare su chi ancora fit possìbile sarbare de sa limba sarda.

In su 1963/64 Mialinu Pira (a.), cun Sardegna tra due lingue, at fatu una chirca funduda e contivizosa susu sa salude de sa limba sarda, comintzande a faeddare de su perìgulu de sa morte de su sardu pro neghe de sos sardos matessi chi non lu faeddaian prus: “L’alfabetismo non è più un passaggio obbligato per diventare italofoni: La scuola creava il sardo bilingue, anche se non ammetteva nel proprio territorio l’uso de dialetti di lingua sarda. La radio e la televisione tendono[…] a creare un uomo sardo monolingue”. 6

Duncas, duos de sos inimigos prus mannos de sa limba sarda fin sa ràdio e sa televisione: duos mèdios chi podian èssere istados de azudu mannu  pro amparare sa limba sarda e chi a s’imbesse, sun agabbànde-la.

In su 1977 unu cumitau cun Cicitu Masala (a.) presidente, resessit a remunire 13.650 frimas chi movet su Cossizu Regionale de sa Sardìnnia pro aprovare su 9 de abrile 1981 sa leze de avansada populare pro fàghere nàschere in Sardìnnia unu regime de bilinguismu.  

In su 1985 naschet sa Sotziedade pro sa Limba Sarda (SLS), chi contat prus de 500 sòtzios, chi an triballiadu pro annos meda pro amparare e ispàrghere sa limba pro mèdiu de atopos e relatas in donzi logu.

In su 1992, a Strasburgo, su Cossizu de Europa frimat sa Carta europea delle lingue regionali o minoritarie chi depiat serbire pro amparare e mandare adenanti totu sas limbas regionales e de minoria comente parte de sa sienda culturale d’Europa. Tando s’Itàlia at frimadu sa Carta, chi depiat essere abbalorada in pàtria cun d-una leze ad hoc. Finas a oe, apustis de trint’annos – a dolumannu –  s’Itàlia est una de sas pagas nassiones chi sun abarradas a coa e no an abbaloradu sa Carta. 

Sas matanas de sa limba sarda an interessadu fintzas s’UNESCO, chi at postu sa limba in sa lista de sas limbas chi bi cheren pagu a isparire: tantu est beru, segundu su Sardinian Language Use Survey, pro su fatu chi sa limba non benit prus faeddada dae sos pitzinnos, sa limba a inghìriu de duas generassiones at a iscumpàrrere. In prus registran chi sos sardos biden sa limba sarda che limba de su connotu, chi depet gherrare cun s’italianu chi est a s’imbesse sa limba de sa modernidade.

Sighinde sa caminera aberta dae s’avansada de leze populare de su 9 abrile 1981, sa Regione Sarda, su 15 de Santuaine 1997, pregonat sa L.R. 26 chi dat identidade a sa limba sarda comente còditze ètnicu-linguìsticu de sos sardos e avansat fainas chi amparen e abbaloren su sardu e sos àteros faeddos alloglotos de Sardìnnia (Cadalanu,Tabarkinu, Gadduresu e Tataresu). Custa leze mandat adenanti paritzas fainas culturales. Pro medas annos s’editoria sarda at godidu finantziamentos mannos pro imprentare tribàllios in limba sarda. Sa RAI e Videolina comintzan a fàghere mòvere sos primos programas in sardu e medas aministrassiones cumonales aberin sos primos portalitos linguìsticos cun operadores ispetzializados chi poden azuare sa zente a impreare in modu zustu sa limba sarda.

In su 1999 s’istadu pregonat sa leze 482 Norme in materia di tutela delle minoranze linguistiche storiche. Cun custa leze su sardu benit in modu ufissiale riconnotu comente limba de minoria istòrica de Itàlia, umpare a su cadalanu, su croatu, s’ocitanu, su francu-proventzale, su furlanu, su grecànicu e s’albanesu.

In su 2001 sa Regione avansat sa Limba Sarda Unificada (LSU), in isperimentu, pro chi benzat impreada in dochimentos pùbricos ebia, in sa ràdio, sa televisione, in sos zornales, in iscola e in sa pubritzidade. Pro su legislatore sa Limba Sarda Unificada depiat essere una limba-cobertura chi si depiat ponner assusu de totu sas bariedades de su logu, chena las allupiare. Su legislatore no aiat leadu in cunsideru chi sa LSU aiat pagu e nudda de su chi faghiat parte de sa bariedade campidanesa: sa mazoria de sa limba beniat leada dae sa bariedade de cabu de susu. Totu custu sos campidanesos non l’an agradèssidu.

In sos annos sighentes si cuntierrat pro agatare una norma chi potat andare bene a totu sos sardos. In su 2002 naschet sa Limba de Mesania (LdM), una limba faeddada in mesania de Sardìnnia intre su Campidanu e su Logudoro, chi diat èssere cumpresa dae sas pessones de su cabu de josso e dae sas de su cabu de susu. Ma mancu custa avansada leat logu.

Si arribbat a su 2006 cun d-un’àtera avansada: sa Giunta regionale delìberat sa Limba Sarda Comuna (LSC), una calidade de Limba Sarda Unificada cun carchi azunta de fromas linguìsticas campidanesas, zustu pro las fàghere dizirire a sos de su cabu de josso.

Aende in cunsideru chi sa Regione ponet a cùrrere unu muntone de dinari pro finantziare sos tribàllios in LSC, custa limba artifitziale non benit atzetada dae sos sardos e non resessit a leare su logu chi si aiat postu in contu.

Serbit carchi cosa chi aunat su pòpulu e non lu dividat.

In su 2009 su Comitau scientificu pro sa normalisadura de sa bariedadi campidanesa de sa lingua sarda (Amos Cardia, Stefano Cherchi, Nicola Dessì, Massimo Madrigale, Michele Madrigale, Francesco Maxia, Ivo Murgia, Pietro Perra, Oreste Pili, Antonella Rodi, Paola Sanna, Marco Sitzia, cun sa consulèntzia de su professore Eduardo Blasco Ferrer), faghet una avansada chi tenet contu de totu su tretu istòricu fatu dae sa chistione de sa limba in Sardìnnia. E tando non chircan de fromare una limba artifitziale, nàschida in laboratòriu, ma moven dae s’idea chi sa Sardìnnia no est lòmpida a unu puntu de atopu pro poder aunizare sa limba. Su tretu chi at fatu sa Sardìnnia, culturale e de s’economia est difarente intre su cabu de josso e su cabu de susu. Duncas no est possìbile pònnere totu paris sas bariedades in d-un’ùnica norma: sa limba sarda est una, ma cun duas macro-bariedades diatòpicas e literàrias chi an sa matessi dinnidade: su Campidanesu e su Logudoresu.

E cale Campidanesu? Cale Logudoresu? Pro aunire totu sas micro-bariedades de logu, su Comitadu at leadu cale esempru sa limba cantada dae sos cantadores chi, andande dae una bidda a s’àtera impreaian una limba-cobertura de cabu de josso o de cabu de susu chi non fit una limba particolare de peruna tzitade o bidda, ma chi totu sos sardos de cabu de josso o de cabu de susu podian comprèndere e apretziare.

In custa manera naschen sas Arrègulas po ortografia, fonètica, morfologia e fueddàriu de sa Norma Campidanesa de sa Lìngua sarda, una regorta de normas pro sa macro-bariedade campidanesa, sa prima iscalina de unu progetu prus mannu chi che depiat mandare adenanti pro zùnghere a sa normalizassione finas de sa macro-bariedade logudoresa, impreande un’alfabetu ùnicu pro ambas sas macro-bariedades.

Su tribàlliu de sas Arrègulas benit regortu dae s’Acadèmia de su Sardu ONLUS, chi in su 2010 faghet adotare sa Norma a sa Provìntzia de Casteddu (Delìbera de su Cossizu n.17 de su 17.03.2010) cale limba co-ufissiale de sa Provìntzia.

In su 2017 bessit Su Sardu. Proposta de ortografia, unu tribàlliu promòvidu dae s’Acadèmia de su Sardu e mòvida dae medas assòtzios, professores, istudiantes e amantiosos de sa limba sarda, cun s’introdusidura in campidanesu de Oresti Pili e sa prefatzione in logudoresu de Pàulu Pillonca (a.). Custu tribàlliu faghet s’avansada de iscrìere su Sardu, totu su Sardu, sighinde a impreare sas duas macro-bariedades, ma impreande un’alfabetu ùnicu pro totu, faghende a manera de iscrìere sas duas bariedades cun sos matessi critèrios.

Istantonis, in su 2018 sa Regione pregonat sa leze 22 “Disciplina della politica linguistica regionale” chi proat a ponner sas règulas a sa matèria. Una leze trobojada e prena de iscameddos, chi est abarrada lìtera morta.

Su Sardu. Proposta de ortografia aberit su tretu a s’àteru tribàlliu mannu mòvidu dae s’Acadèmia de su Sardu e mandadu adenanti dae su Comitadu Iscientìficu pro su Sardu Standard. In su 2019, duncas, bessit Su Sardu Standard, un’avansada de sa normalisadura de sa bariedade Campidanesa e de sa bariedade Logudoresa de sa Limba sarda cun s’alfabetu arrejonadu. Una faina iscrita in Sardu campidanesu, in Sardu logudoresu e traduida in Italianu chi podet essere de profetu a chie cheret imparare s’una, s’àtera o ambas sas bariedades de su Sardu.

Cun custos tribàllios, su chi cheret fàghere s’Acadèmia de su Sardu, est de azuare sos sardos a impreare cun capatzidade ambas sas bariedades: sa limba sarda che depet intrare in totu sas iscolas mannas e piticas, comente matèria curricolare.

“1) Sas Iscolas de sa Pitzinnia e Primarza depen impreare, pro faeddare cun sos piseddos, su dialetu da sa bidda (pro fàghere duos esempros, su cabuderresu in Cabuderra, s’orgolesu in Orgòsolo). Pro iscrìere depen impreare sa norma de sa bariedade faeddada in sa Provìntzia issoro (sa campidanesa inue si faeddat su Camp., sa logudoresa in sas provìntzias inue si faeddat Log.); ma donzi piseddu depet imparare unas poesias a s’annu in sa norma de sa bariedade difarente dae sa sua;

2) Sas Iscolas segundàrias de 1° gradu (chi las craman Mèdias) depen impreare cun sos istudiantes sa norma de sa bariedade  faeddada in sa Provìntzia issoro. Ma donzi istudiante depet imparare a lèzere bene calesisiat cosa in sa norma de sa bariedade difarente dae sa sua (sa campidanesa in sas Provìntzias inue si faeddat su Log., sa Logudoresa in sas Provìntzias inue si faeddat su Camp.); 

3) Sas Iscolas Segundàrias Mannas depen impreare cun sos istudiantes sa norma de sa bariedade faeddada in sa Provìntzia issoro. Ma donzi istudiante depet àere una cumpetèntzia ativa de fundamentu in sa bariedade difarente dae sa sua;

4) sa facultade de Sardìstica de s’Universidade depet impreare cun sos istudiantes sa bariedade faeddada in sa Provìntzia sua. Sos istudiantes depen dare sos esames in sa norma de sa bariedade impreada in sa matessi universidade. Ma donzi istudiante depet dare un’esame in sa norma de sa bariedade difarente dae sa sua.” 7

Si sos sardos imparan a impreare ambas sas bariedades, a inghìriu de trinta/chimbant’annos at a comintzare a nàschere a sa sola (e non calada dae artu) una limba noa, chi jughet elementos de s’una e de s’àtera bariedade. Una limba democràtiga deaberu, nàschida dae sa zente pro sa zente.

Istantonis… in su 2020 ite fine at fatu sa limba iscrita e faeddada? Sa produssione literària est meda acuta e sas librerias sun prenas de ditzionàrios e gramàticas de bariedades de su logu. Sos autores sardos iscrien contos e romanzos in sardu, traduinde fintzas in sardu òberas de balore mannu de sa literadura mundiale.

Contamus una sessantina de prèmios literàrios in limba sarda ispartos peri s’ìsula: tzertu sos iscritores non mancan. E fortzis non mancat nemancu su pùbricu chi lezet e chi andat a bìdere sas cumèdias in sardu. Su chi mancat deaberu oe, est chi sa zente isprichet su Sardu in modu fitianu: su problema prus mannu est chi sas pagas pessones chi sighin a faeddare su Sardu, lu faeddan a manu de intro de domo issoro. Foras de domo sa zente at birgonza de lu faeddare, ca su Sardu sighit a nde àere su sinniolu de èssere una limba de sos marranzones. Sa matessi cosa est pro sos pitzocos prus zòvanos: sun pagos cuddos chi in domo issoro faeddan su sardu. In domo si faeddat mescamente s’italianu amescradu cun su sardu. E sèmpere de prus su sardu benit impreadu comente intramesu de ciascos e brullas e pro espressare emossiones o sentidos chi s’italianu non resessit a dare. Foras dae domo s’italianu  e su “giovanilese” sun sas limbas prus impreadas dae sos pitzocos. “Giovanilese”, chi est intupidu de peràulas sardas, leadas siat dae su faeddu de su logu, ma sun fintzas leadas dae àteros faeddos de s’ìsula.

Fintzas sa crèsia sarda est faghende unu tribàlliu mannu susu sa liturgia e de sa Bìbbia: sa Facultade Teològica de Sardìnnia, cun sa ghia de don Antoni Pinna (a.), preìderu e professore de Iscièntzias bìblicas, comintzat a bortare in sardu ad experimentum sos iscritos de sa tradissione cristiana e sos iscritos de sa liturgia pro arribbare a nàrrere una missa intrea totu in limba sarda. Tocat de leare in cunsideru chi ancora oe sa cunsacrassione non fut possìbile a la fàghere in sardu. Pro nàrrere sa beridade, s’istòria de sos ùrtimos chimbant’annos contat chi sa prima missa totu in sardu fit sa de don Alviero Curreli chi si fit atrividu de la nàrrere su 17 de su mese de trìulas de su 1977 in Lunamatrona, in sa crèsia de Santa Maria, contra su parre de su pìscamu de Abas Mons. Antoni Tedde. E s’istòria de sa missa in sardu est prena de dennegas e de istrobos. Finas a arribbare a su 2016 cando su pìscamu de Casteddu Mons. Arrigo Miglio, sighinde s’inditu de Paba Frantziscu, at iscanzadu sa janna a sa missa in limba sarda.

Condividi

Share on facebook
Facebook
Share on whatsapp
WhatsApp
Share on email
Email

Un progetto con il contributo della Fondazione di Sardegna

Acquista il libro di
SU SARDU, LÌNGUA
DE EUROPA