A s’inghitzu, in su Mesuevu

A

n su momentu de sa derruta de s’Imperu Romanu de Ocidenti, in su 476 p.C., sa Sardìnnia fiat me is manus de is Vàndalus de Genserico, chi iant ocupau s’ìsula de su 456 finas a su 534. Su 13 de abrili de cuss’annu s’Imperadori Giustinianu fait sa Sardìnnia Provìntzia de sa Prefetura de Àfrica. De insaras – e po trexentus annus – sa Sardìnnia est abarrada Provìntzia de s’Imperu bizantinu. E in totu custu tempu cali lìngua si fueddàt? E cali lìngua fiat imperada po scriri? Nc’est una grandu chistioni apitzus de s’orìgini de su Sardu mesuevali. Roma at lassau a sa stòria un’ìsula de cultura e de lìngua latina. Is Vàndalus, in 80 annus, ant acutu a lassai pagu e nudda arrastu, ma a s’imbressi, sa cultura arega-bizantina at acutu a lassai unu marcu forti. Su Sardu chi connosceus (a comenti s’Italianu e is àteras lìnguas neolatinas o romanzas) est una lìngua chi benit de su Latinu vulgari. Is lìnguas neolatinas cumentzant a si formai in Europa de su de VI sèc. finas a su de IX/X sèc., candu si cumentzant a biri is primus documentus scritus in is vulgaris neolatinus. Is studiosus sighint a batallai apitzus de s’imperu de sa lìngua in sa Sardìnnia bizantina: calincunu narat chi sa pressioni de sa lìngua arega-bizantina apat fatu scaresci abellu abellu su latinu e is Sardus apant sighiu a imperai sa lìngua fueddada chena de scriri documentus de importu finas a su de XI sèc., candu iant torrau a pigai cuntatus cun s’Ocidenti latinu de Europa. Àterus nant chi siat impossìbili chi in totu cussus annus nemus apat lassau scritu nudda o giai nudda: difatis, segundu custa segundu teoria, sa Sardìnnia bizantina at bìviu in d-una cunditzioni de trilinguismu e de triglossia: in s’ìsula cumbiviant su Latinu, s’Aregu e su Vulgari sardu. Is lìnguas prus “artas” fiant s’Aregu e su Latinu, e fiant in cuncurrèntzia s’una cun s’àtera. Ma su Vulgari sardu fiat sa lìngua cumprèndia e fueddada de totus e s’ipòtesi est ca: “Il progressivo avanzamento sociale di una classe dirigente locale, in parte mista, e la sua progressiva integrazione nel sistema amministrativo, militare e politico bizantino dovrebbe aver comportato la progressiva elaborazione […] di una lingua di tale classe ai fini delle nuove funzioni. Si lascia supporre dunque una fase in cui il sardo avrebbe progressivamente affiancato il greco e il latino negli usi alti, a mano a mano espandendo il proprio spettro funzionale, fino ad elaborare una varietà alta idonea alle funzioni che poi in effetti assolse. In tal senso, il sardo potrebbe aver occupato lo spazio funzionale progressivamente lasciato libero dal greco”1 Su chi est seguru, perou, est chi: 1) sa lìngua sarda vulgari scrita ndi bessit a pillu de suncunas – apustis de cincu sèculus de mudìmini (VI-X sèc.) – giai formada e imperada in documentus formalis; 2) ndi bessit a pillu impari cun is suta-regionis guvernadas de is Giùighis; 3) est su latinu e s’aregu chi si cunformant a sa lìngua sarda vulgari e no a s’imbressi.

In prus nci funt documentus meda (p.n. is Cartas bulladas pregonadas de is Giùighis) chi tenint una manera de scriri chi est acanta meda a sa chi teniant is mòngius benedetinus. In cussus annus, difatis, medas òrdinis (Benedetinus de Montecassino, Vitorinus de Marsìllia, Camaldolesus, Vallombrosanus, Cistercensis, e a.s.) iant arriciu a indonu de is Giùighis unu sciacu mannu de monastèrius, cungiaus, arrius, padentis, mindas, paberilis, cussòrgias, bìngias, tzeracus e pegus po ddus cumbinci a benni in Sardìnnia. Un’àtera ipòtesi, duncas, chi s’aciungit a is àteras, est chi sa genti chi sciiat scriri su vulgari sardu de su tempus, fessint scrianus e cantzilleris insagiaus de is mòngius in s’arti de sa scridura, chi torrànt a scriri su chi intendiant in d-unu vulgari sardu sestau finsas apitzus de sa cultura de is mòngius cassinesus.

Sa lìngua sarda si format unus 300 annus innantis de sa lìngua italiana: una de is primus lìnguas neolatinas de Europa. E in Sardìnnia puru, a comenti acontessit in totu su mundu neolatinu, s’imperu de sa lìngua vulgari benit ocasionau de s’abisòngiu de scriri àutus e documentus chi serbiant a sa cultura e a sa pràtiga giurìdica. Faci a s’annu milli, a s’acabbada de sa dominatzioni bizantina, bieus chi in Sardìnnia nascint unus cantu stadus soberanus: su prus antigu fiat su Giuigau de Càralis. Is documentus de s’aministratzioni sua funt, po sa storiografia ofitziali, is prus scritus antigus chi connosceus finsas a imoi.

Tzertu: no fiant scritus artìsticus, ni literàrius. Ma ddus pigaus a esempru, ca funt is prus scritus antigus in vulgari sardu e donant una màgini crara e làdina de su chi fiat sa lìngua scrita de su tempus: 

in vulgari campidanesu, o de cabebàsciu:

  • is Cartas bulladas de su Giùighi Orzoco-Torchitòriu (faci a su 1066-1074),
  • sa Carta a grafia arega allogada in s’Arcivu de Marsìllia (1089),
  • is duas Cartas de achirimentu patrimoniali de Pàulu obispu de Sueddi (faci a su 1190-1200),
  • sa Carta de su priori Remundu de Santu Sadurru (1190-1206),
  • su Documentu scritu po sa paxi de Illelmu-Salùsiu IV de Casteddu e Ugo I de Bas-Serra de Arborea (1206),
  • sa Carta de su Giùighi Illelmu-Salùsiu (1211),
  • sa Carta de s’obispu Torchitòriu de Sueddi (1215),
  • sa Carta de Benedetta de Lacon (1225)

In vulgari arbaresu, o de mesu:

  • sa Carta de pèrmuta intra de Torbenu e Antine d’Orrubu (1102),
  • sa Carta de renovatio donatzionis de Orzoco de Zori (1112-20),
  • su Condaghe de Santa Maria de Bonàrcado (1120/30-1146),
  • sa Carta de donatzioni de Barisoni de Arborea (1184),
  • sa Carta de donatzioni de Pedru de Arborea (1228),
  • sa Carta de Logu de Eleonora d’Arborea (1355-1376)

In vulgari logudoresu, o de cabesusu:

  • sa Carta de Nicita (1065)
  • su Condaghe de Santu Pedru de Silki (1073-1180),
  • su Condaghe de Santu Nigola de Trullas (1113-1140),
  • su Condaghe de Santu Micheli de Salvennor (1000-1100),
  • sa Carta de donatzioni de Furatu de Gitil (1122),
  • su Condaghe de Santu Nenaldu de Bosove (1120-1173),
  • sa Carta de donatzioni de Antine (Gosantine) de Athen (1136),
  • sa Carta de rèvoca tributària po Montecassinu (1170),
  • sa Carta de cumpromissu intra de s’oberaju de Pisa e de s’obispu de Civita (1173),
  • is Statutus de Tàtari (1272),
  • is Statutus de Castelgenovese (1334-36)

Is Condaghes

I

s Condaghes si merèscint unu paràgrafu po contu insoru, ca funt de importu mannu po totu sa stòria, sa sotziologia e sa lìngua sarda. Pigant su nòmini de s’aregu-bizantinu Kontakion, chi fiat sa pertiedda aundi s’allomburànt is pergamenas. Cun su tempus, custu nòmini at cumentzau a inditai is àutus giurìdicus e aministrativus cun còmporas, bèndidas, pèrmutas, sentèntzias, atremenaduras, chi is paras de medas cunventus de Sardìnnia assentànt me is arregistrus insoru. Custus documentus nosi permitint de aberri una grandu fentana apitzus de sa Sardìnnia giuigali e nos’agiudant a cumprendi sa vida econòmica e sotziali de sa Sardìnnia finas a su de XVI sèc. e in prus funt de importu mannu po sa connoscèntzia de s’orìgini de sa lìngua sarda.

Cumpartzi

Share on facebook
Facebook
Share on whatsapp
WhatsApp
Share on email
Email

Unu progetu cun su contribudu de sa Fondazione di Sardegna

Còmpora su lìburu de
SU SARDU, LÌNGUA
DE EUROPA