Introdusidura

I

n custus ùrtimus annus, de literadura sarda scrita in Sardu nd’ant fueddau e scritu in medas. E, po nai sa beridadi, nc’est de nai ca cun su fatu chi totus eus cumentzau a tenni una connoscèntzia prus funguda de is arrèxinis cosa nosta; cun is cuncursus e prèmius literàrius chi ndi funt cumentzaus a bessiri a pillu in Sardìnnia in su Noixentus, e cun su fatu, in prus, chi totus eus cumentzau a tenni unu cunsideru prus mannu po sa lìngua nosta, sa produsidura literària de is ùrtimus 150 annus s’est annoada e est crèscïa meda. In custa setzioni, chi craramenti no bolit e no podit essi cumpria de totu sa produsidura literària in chistioni, boleus donai scéti calincunu esempru chi agiudit a acrarai mellus sa situatzioni intra sa fini de s’800 e su ‘900.

A dònnia manera est de importu mannu a assetiai in s’arraja de su tempus unus cantu autoris, poita ca funt de importu mannu po cumprendi mellus sa pintura generali de sa literadura sarda. Inghitzaus de su tataresu Antoni Cano (1400-1478), autori de sa poesia in rima Sa vitta et sa morte et passione de Sanctu Gavino, Prothu et Januariu, chi cunsideraus chi siat sa prus òbera literaria antiga, cun valori scéti literàriu, de sa lìngua sarda. A issu dd’acostaus Fra Antoni Maria de Esterzili (1664-1727), chi podeus cunsiderai su primu dramaturgu de sa stòria de sa Sardìnnia.

In sa setzioni “Is babbus de sa linguìstica sarda” (c.) eus giai arremonau a Sigismondo Arquer, Girolamo Araolla, Giovanni Matteo Garipa, Salvador Vidal, Pietro Pisurzi, Matteo Madao e Predi Luca Cubeddu, duncas no ddus torraus a analisai innoi.

Est de sa metadi de s’800 Sa scomuniga de Predi Antiogu arrettori de Masuddas, scrita de un’anònimu: seus chistionendi de unu monumentu de sa poesia còmica e satìrica chi, in prus, inserrat in sei un’arregorta manna de variatzionis fonèticas e fonosintàticas de sa suta-bariedadi campidanesa tzentrali chi si fueddàt insaras.

Efis Pintor Sirigu (1765-1814) e Diegu Mele (1797-1861) funt chena dudas is prus poetas satìricus de importu mai sobraus finas a imoi de nisciunus, su primu scriiat in campidanesu e su segundu in logudoresu. In sa matessi vena podeus ponni finsas su cidresu Luisu Cadoni (1884-1917), famau cun su nòmini de arti de Bernardu de Linas, chi est apretziau meda puru po is contus cun ària esòpica chi scriiat. Un’àteru de is prus poetas importantis de sa fini de s’otuxentus est chena dudas su tonaresu Pepinu Mereu (1872-1901), poeta “sotziali”, inimigu de is afrentas, chi nosi lassat pagu cumponimentus scritus, ma chi funt bastantis po nosi fai a cumprendi cantu fiat mannu custu poeta.

Arribbaus a su Noixentus cun cussa chi est capassu chi siat sa prus faina teatrali famada in lìngua sarda: “Tziu Paddori”, scrita de su gomajoresu Efis Bissenti Melis (1889-1921), chi est ancora sa prenda forti de meda trumas teatralis. Acanta de issu ddoi est Luisu Matta (1851-1913), de Nuragus, autori de “Sa coja de Pitanu”, imprentada in su 1910 e ancora rapresentada meda oindii. Po parti logudoresa est de importu mannu a arremonai àterus duus scridoris de cumèdias: su bonorvesu Giuanni Antiogu Mura (1882-1972) e Bastià Pirisi (1885-1979), de Biddanoa Monteleone.

A comenti eus giai scritu, in su ‘900 ddoi est unu infroressidura de sa literadura sarda: su pòpulu, de aspetadori si fait sèmpiri prus protagonista. Finas a insaras is chi scriiant fiant giai totus autoris chi beniant de logus de crèsia. Imoi cumentzaus a biri a su pòpulu chi si torrat a fai meri de sa literadura in lìngua sarda, chi cumentzat a pigai una forma giai ecumènica.

Pedru Mura (1901-1966) e su fillu Antoni (1926-1975), funt duus de is prus poetas mannus de su ‘900. Antoni pruschetotu si distinghit po unas cantu tradusiduras in sardu, beni cuncordadas e de grandu importu, de is poesias de Thomas S. Elliot, de Paul Éluard e de Paul Valery.

Toninu Ledda (1928-1987) est una figura de importu mannu po s’amparu e s’afortiamentu de sa lìngua sarda. Poeta apretziau, ddu depeus arregordai, perou, pruschetotu po s’idea chi at tentu de criai in su 1956 su Prèmiu de literadura “Città di Ozieri”, su primu cuncursu de cussa genia in Sardìnnia, in prus fiat e est oindii su prus nomenau e su prus importanti de is prèmius literàrius in lìngua sarda, arribbau a sa de 62 editzionis, finsas gràtzias a su traballu fitianu de su segretàriu de oi, Antoni Canalis. E a su Prèmiu “Città di Ozieri” pigàt parti fitianamenti puru su poeta campidanesu Faustinu Onnis (1925-2001), nàscïu a Santu Èngiu e afillau a Ceraxius. Onnis bolit arregordau po s’ars poètica cosa sua e in prus po su grandu traballu chi at fatu po amparai su connotu e po fai acostai sa genti a sa lìngua sarda.

Caminendi in s’arraja de su tempus atopaus a sa poetissa casteddaja Teresa Mundula Crespellani (1894-1980), chi arregordaus po s’importu mannu chi tenit s’òbera sua po sa defensa de sa bariedadi linguìstica casteddaja.

Lassaus po unu credixeddu sa poesia e furriaus s’ogu faci a sa narrativa: atopaus sa figura de Antoni Cossu (1927-2002), de Santu Lussurzu, autori de Mannigos de memoria, romanzu in lìngua sarda, chi si gherrat sa primatzia de “primu romanzu in lìngua sarda” cun S’arvore de sos Tzinesos de Larentu Pusceddu (c.). Ma Antoni Cossu si merescit de essi arregordau finsas po ai criau, in su 1975, La grotta della vipera, unu giorronali chi at a bessiri in pagu tempus unu fraili culturali cun d-una atentzioni manna po s’avaloramentu e s’amparu de sa lìngua sarda. Custa chistioni nosi donat baga po ponni in craru ca in custu lìburu – po chistionis de assentu e de logu – no eus a fueddai de s’imprenta periòdica, de revistas digitalis e de blogs in lìngua sarda o bilingus: seus pensendi de fai unu lìburu apòsitu. Po bosi amostai s’impèllida de cussus tempus arremonaus calincuna revista chi, imparis cun La grotta della vipera ant fueddau de lìngua sarda: Sa Republica sarda, S’ischiglia, NUR, Paraulas, Su Bandu, Làcanas, Su populu sardu, Nae, Sardu sò e Tempus de Sardinnia.

Nosi tocat a arremonai puru sa faina manna fata de su durgalesu Predi Pàulu Monni (1922-2009) chi at tradùsiu in logudoresu is tres cànticas de sa Divina Commedia de Dante Alighieri: una faina de grandu vàllia chi nos amostat – chi nci-ndi fessit ancora abisòngiu – chi su sardu est una lìngua chi s’agarbat, chi est bona po dònnia genia de imperu.

Acabbaus custa introdusidura cun cancu autori ancora in vida, chi si merescit de essi arregordau: Francu Carlini (1936), de Biddaramosa, poeta e scridori spertu; sa poeta olloaesa Maddalena Frau (1945) arreprantada a Seddori, chi scriendi spòddiat siat su logudoresu e siat su campidanesu; sa casteddaja Paola Alcioni (1955), poeta e scridora sperta, editor e tradusidora; Anna Cristina Serra (1960), de Santu ‘asili ‘e monti, poeta de grandu calidadi, bincidora de unus cantu prèmius literàrius e grandu traballadora e fainera in su mundu de sa cultura in Sardìnnia.Sa segundu metadi de su ‘900 at connotu una stasoni diciosa finsas po sa cumèdia in lìngua sarda: Sarbadori Vargiu (Cuartùciu, 1933), Adriana Puddu Anedda (Casteddu, 1944), Antoni Contu (Scalepranu, 1945), Giovanni Paolo Salaris (Terraba, 1950), Piero Marcialis (Casteddu, 1948), Giulio Cesare Mameli (Irbono, 1950) e Luigi Tatti (Arbus, 1950) funt scéti calincunu de is autoris de arremonai e chi – chi Deus bolit – eus a scuadrinniai mellus in s’editzioni chi at a benni.