Me is primus annus de su ‘500 in Casteddu e in Tàtari nascint is primus scolas de gramàtica. In prus, su Cuntzìliu de Trento, iat stabilèssiu chi predis e paras depiant tenni una cultura prus firma e funduda.
Ma est faci a sa metadi de su de XVI sèc., in d-una Sardìnnia pòbera, analfabeta, nioranti, arruntzada de sa dominatzioni cadelanu-spanniola, assachitada de sa Cuntrarreforma tridentina, afrigida de is scurrerias de is saracenus, scorada de sa pesta, de su colera e de is carestias – una Sardìnnia chi fragàt sceti de atesu su nuscu de su Renascimentu italianu – est in custa Sardìnnia chi si-ndi cumentzat a scidai sa cuscièntzia de su connotu e sa balentia de essi sardus.
In custa pintura de s’ìsula, nosi tocat a torrai gràtzias a s’abogau casteddaju
“Sunt autem duæ præcipuæ in ea insula linguæ, una qua utuntur in ciuitatibus, et altera qua extra ciuitates. Oppidani loquuntur ferè lingua Hispanica, Tarraconensi seu Catalana, quam didicerunt ab Hispaniis, qui plerumque magistratum in eisdem gerunt civitatibus, alii uerò genuinam retinent Sardorum linguam”
Ma est unu pagu prus a trigadiu, candu in Sardìnnia cumentzant a nasci is primus collègius e scolas de is Gesuitas, chi s’argumentu de sa lìngua cumentzat a ndi bessiri a pillu prus a forti. A sa fini de su de XVI sèc. su Cadelanu bessit lìngua de sa polìtica e de s’aministratzioni; su Castillianu, sa lìngua de s’urrei, bessit lìngua de sa cultura e de sa literadura. E su sardu? Su sardu a sa genti, postu a banda
In custa situatzioni unu de is primus amparadoris de sa lìngua sarda est tzertu su canònigu tataresu Girolamo Araolla (1542 ca – 1615 ca) chi fundat una lìngua sarda poètica, cun sa punna de ponni su sardu a su matessi livellu de su spanniolu e de s’italianu. Est de su 1597
In is primus annus de su 1600 is collègius de is Gesuitas de Casteddu e de Tàtari funt pesaus in universidadis e su spanniolu bessit sa lìngua fueddada me is universidadis. No su cadelanu, no s’italianu e prus pagu puru su sardu.
In cussus annus, un’àtera figura de importu po su stùdiu de sa lìngua sarda est su predi orgolesu Giuanni Mateu Garipa (1580-1640). Imperendi una bariedadi logudoresa tzentrali, in su 1627, issu scriit su
“Las apo voltadas in Sardu menjus, qui non in atera limba pro amore dessu vulgu […] qui non tenjan bisonju de interprete pro bilas declarare, & tambene pro esser sa limba Sarda tantu bona, quantu participat dessa Latina, qui nexuna de quantas limbas si platican est tantu parente assa Latina formale quantu sa Sarda”..
Sa punna sua, cun custu libureddu, fiat de agiudai is piciocas de Baunei e de Triei, filigresas suas, a ligi e connosci sa vida de santas e vìrginis, exemplos admirabiles, necessarios ad ogni sorte de persones, qui pretenden salvare sas animas insoro chena de s’inframesu de àteras lìnguas.
Su primu stùdiu sistemàticu apitzus de sa lìngua sarda, perou, ddu depeus a Mateu Madao (o Madau, Otieri, 1723-1800). In su traballu Ripulimento della lingua sarda lavorato sopra la sua analogia colle due matrici lingue, la greca e la latina, Madao assoddit prus de 120.000 fueddus sardus chi segundu issu benint de su gregu e de su latinu, cun sa punna de amostai cantu sa lìngua sarda fut antiga e cantu abisòngiu teniat de tenni unu còdixi literàriu. In s’àteru lìburu de importu mannu de Madao, Le armonie de’ Sardi, s’autori fait una circa funduda apitzus de sa poesia e de su cantu populari in Sardìnnia.
Su primu studiosu, perou, chi s’atrivit a scriri sa primu gramàtica sarda est Bissenti Arremundu Porru (Biddanoafranca, 1773-1836). Difatis, in su 1811, scriit su
“per agevolare in qualche modo a’ Sardi giovanetti lo studio della Toscana favella […] dal che speriamo ridondare un non mediocre giovamento alla scolaresca gioventù”.
duncas, sa punna de Porru fiat sa de imperai su sardu po fai lompi is sardus a sa lìngua italiana.
Unus cantu annus prus ainnantis agataus un’àtera figura de importu mannu po sa lìngua e sa cultura sarda. Su canònigu piaghesu
Is linguistas stòricu-cumparativus de sa lìngua sarda funt totus de sa scola tedesca: Friedrich Diez (1794-1876), su fundadori de sa linguìstica romanza, at ghiau su primu stùdiu stòricu-cumparativu apitzus de su sardu, scritu de Nicolaus Delius (1813-1888) e presentau a Bonn in su 1866: “Il dialetto sardo del XIII secolo”Der sardinische Dialekt des XIII. Jahrhunderts , Bonn: A. Marius).
Un’àtera faina de importu mannu est su de Gustav Hofmann “La parlata logudorese e campidanese” (Die logudoresische und campidanesische Mundart, Marburg: R. Friedrich). De custu traballu ant a originai medas àterus traballus importantis, tanti chi Hofmann est cunsiderau su babbu mannu de is traballus modernus de linguìstica stòrica sarda.
Ma est cun
Àterus linguistas, glotòlogus e dialetòlogus de importu po sa lìngua sarda de su de XX sèc. funt