Introdusidura a sa chistioni

Me is primus annus de su ‘500 in Casteddu e in Tàtari nascint is primus scolas de gramàtica. In prus, su Cuntzìliu de Trento, iat stabilèssiu chi predis e paras depiant tenni una cultura prus firma e funduda.

Ma est faci a sa metadi de su de XVI sèc., in d-una Sardìnnia pòbera, analfabeta, nioranti, arruntzada de sa dominatzioni cadelanu-spanniola, assachitada de sa Cuntrarreforma tridentina, afrigida de is scurrerias de is saracenus, scorada de sa pesta, de su colera e de is carestias – una Sardìnnia chi fragàt sceti de atesu su nuscu de su Renascimentu italianu – est in custa Sardìnnia chi si-ndi cumentzat a scidai sa cuscièntzia de su connotu e sa balentia de essi sardus.

In custa pintura de s’ìsula, nosi tocat a torrai gràtzias a s’abogau casteddaju Sigismondo Arquer (1530-1571), po essi assodditu cun fortza custus idealis, scriendi, in su 1550, po sa Cosmographia Universalis de Sebastian Münster, una Sardiniæ brevis historia et descriptio aundi podeus agatai, segundu su chi scriit Eugenio Coseriu , sa primu punta-de-billetu sotziu-linguìstica de sa filologia romanza:

“Sunt autem duæ præcipuæ in ea insula linguæ, una qua utuntur in ciuitatibus, et altera qua extra ciuitates. Oppidani loquuntur ferè lingua Hispanica, Tarraconensi seu Catalana, quam didicerunt ab Hispaniis, qui plerumque magistratum in eisdem gerunt civitatibus, alii uerò genuinam retinent Sardorum linguam”

Ma est unu pagu prus a trigadiu, candu in Sardìnnia cumentzant a nasci is primus collègius e scolas de is Gesuitas, chi s’argumentu de sa lìngua cumentzat a ndi bessiri a pillu prus a forti. A sa fini de su de XVI sèc. su Cadelanu bessit lìngua de sa polìtica e de s’aministratzioni; su Castillianu, sa lìngua de s’urrei, bessit lìngua de sa cultura e de sa literadura. E su sardu? Su sardu a sa genti, postu a banda

In custa situatzioni unu de is primus amparadoris de sa lìngua sarda est tzertu su canònigu tataresu Girolamo Araolla (1542 ca – 1615 ca) chi fundat una lìngua sarda poètica, cun sa punna de ponni su sardu a su matessi livellu de su spanniolu e de s’italianu. Est de su 1597 Rimas diversas spirituales, versus scritus in sardu, italianu e spanniolu. In s’intregu de Araolla a Don Blascu de Alagon, s’autori ddi presentat is poesias sperendi chi issu “tengiat cognitione de sa limba sarda comente tenet de sas de pius”, ca sa lìngua sarda est “lengua entre las otras muy hermosa/Y tiene el curso della grave inchado; bastit chi el linguaje siat bien cortado”.

In is primus annus de su 1600 is collègius de is Gesuitas de Casteddu e de Tàtari funt pesaus in universidadis e su spanniolu bessit sa lìngua fueddada me is universidadis. No su cadelanu, no s’italianu e prus pagu puru su sardu.

In cussus annus, un’àtera figura de importu po su stùdiu de sa lìngua sarda est su predi orgolesu Giuanni Mateu Garipa (1580-1640). Imperendi una bariedadi logudoresa tzentrali, in su 1627, issu scriit su Legendariu de Santas Virgines et Martires de Iesu Christu, bortau in sardu de s’italianu.

“Las apo voltadas in Sardu menjus, qui non in atera limba pro amore dessu vulgu […] qui non tenjan bisonju de interprete pro bilas declarare, & tambene pro esser sa limba Sarda tantu bona, quantu participat dessa Latina, qui nexuna de quantas limbas si platican est tantu parente assa Latina formale quantu sa Sarda”..

Sa punna sua, cun custu libureddu, fiat de agiudai is piciocas de Baunei e de Triei, filigresas suas, a ligi e connosci sa vida de santas e vìrginis, exemplos admirabiles, necessarios ad ogni sorte de persones, qui pretenden salvare sas animas insoro chena de s’inframesu de àteras lìnguas.

Giuanni Andria Simoni Contini (Maracalagonis, 1581-1647), famau cun su nòmini religiosu de Salvador Vidal, nòmini chi iat pigau candu fiat intrau in s’Òrdini religiosu de is Minori Osservanti, e Pedru Pisurzi (Bantine-Pattada 1707-1796) funt duas figuras de importu mannu po sa stòria de sa lìngua sarda. Ambaduus religiosus, ant bìviu in duus sèculus lacanantis, Vidal acanta de sa fini de dominatzioni spanniola, Pisurzi a s’orbescidroxu de cussa sabàuda, a su cumentzu de sa segundu italianisadura de sa Sardìnnia (sa primu dda depeus assentai sendi dominadoris is pisanus e is genovesus, in su Mesuevu bàsciu). Vidal fiat de su cabu de bàsciu, Pisurzi de su cabu de susu. Vidal circat de amostai chi su sardu est meda prus fideli a su latinu de totu is àteras lìnguas romanzas, pruschetotu prus de s’italianu e de su spanniolu. Mancai fessat de su cabu de bàsciu, Vidal scriit in logudoresu ca est cumbintu chi cussa lìngua siat prus galosa e prus crara de su campidanesu chi, a parri suu, iat pèrdiu sa fidelidadi a su latinu po mori de essi a cuntatu cun totu is lìnguas e culturas arribbadas a Casteddu cun s’anda e torra de su portu. Pisurzi bivit e scriit in d-unu momentu aundi s’italianu circat de arremprasai su castillianu chi a parri suu at a sighiri a essi sa lìngua prus importanti, chi at a innerbiai su “logudoresu de is cantzonis suas cun d-unu lèssicu e patterns sintàticus chi funt sparèssius o chi funt bessius rarus meda in sa lìngua sarda de oindii”. 11

Su primu stùdiu sistemàticu apitzus de sa lìngua sarda, perou, ddu depeus a Mateu Madao (o Madau, Otieri, 1723-1800). In su traballu Ripulimento della lingua sarda lavorato sopra la sua analogia colle due matrici lingue, la greca e la latina, Madao assoddit prus de 120.000 fueddus sardus chi segundu issu benint de su gregu e de su latinu, cun sa punna de amostai cantu sa lìngua sarda fut antiga e cantu abisòngiu teniat de tenni unu còdixi literàriu. In s’àteru lìburu de importu mannu de Madao, Le armonie de’ Sardi, s’autori fait una circa funduda apitzus de sa poesia e de su cantu populari in Sardìnnia.

In d-unu momentu stòricu aundi is Savoias circànt de arremprasai su spanniolu cun s’italianu – finsas gràtzias a su traballu de is gesuitas e de is scolòpius – atopaus a Pedru Giuanni Cubeddu (Pattada 1749-1829), famau cun su nòmini de Predi Luca Cubeddu, pròpiu unu scolòpiu, chi perou in cussu momentu stòricu at sighiu a scriri in logudoresu, pighendi sa fèrnia de is clàssicus latinus e de sa genti cosa sua, chi nos’at lassau un’eredadi chi nos’at agiudau a afortiai s’identidadi sarda, lassendi un’arrastu forti in totu sa produsidura literària regionali finsas a oindii. Su primu studiosu, perou, chi s’atrivit a scriri sa primu gramàtica sarda est Bissenti Arremundu Porru (Biddanoafranca, 1773-1836). Difatis, in su 1811, scriit su Saggio di grammatica sul dialetto sardo meridionale e in prus su Dizionariu sardu-italianu, chi est a parri nostu, sa primu anàlisi dialetològica de una bariedadi de sa lìngua sarda. A sa fini de su de XVIII sèc. e s’inghitzu de su de XIX sa lìngua italiana pigat unu logu sèmpiri prus mannu in sa vida de is sardus. E Porru scriit custas fainas “per agevolare in qualche modo a’ Sardi giovanetti lo studio della Toscana favella […] dal che speriamo ridondare un non mediocre giovamento alla scolaresca gioventù”. 12

Duncas, sa punna de Porru fiat sa de imperai su sardu po fai lompi is sardus a sa lìngua italiana. Unus cantu annus prus ainnantis agataus un’àtera figura de importu mannu po sa lìngua e sa cultura sarda. Su canònigu piaghesu Giuanni Spano (1803-1878), òmini de grandu cultura, cumentzat a studiai sa Sardìnnia castiendi-dda peri milli lentis diferentis: stòria, lìngua, archeologia, etnologia, glotologia e cumentzat a pensai a una lingua sarda natzionali, fundada apitzus de is dialetus logudoresus de cabesusu. In su 1840 pubricat s’Ortografia nazionale sarda, ossia gramatica della lingua logudorese paragonata all’italiano e in su 1852 su Vocabolario italiano-sardo e sardo-italiano. Spano est unu de is prus connoscidoris mannus de is fueddadas de sa Sardìnnia, poita ca fiat acostumau a andai bidda-bidda a studiai is fueddadas de su logu assoddendi unu biaxi mannu de materiali. In su 1840 at fatu finsas una Carta della Sardegna secondo i suoi dialetti.

Totu is traballus fatus de su Spano funt stètius po annus medas luxi e ghia po dialetòlogus e filòlogus de su tempus. Sa faddina chi at fatu su canònigu Spano est sa de no ai imperau unu mètodu scientìficu pretzisu. Andendi ainnantis cun su tempus, custa cosa at fatu perdi meda de su balori de su traballu de Spano, chi est stètiu sobrau in pagus annus de sa linguìstica diacrònica tedesca chi fut nascendi, cun d-unu mètodu filològicu pretzisu, chi at a bessiri che a luxi e ghia po totu is scientis de su benidori.

Is linguistas stòricu-cumparativus de sa lìngua sarda funt totus de sa scola tedesca: Friedrich Diez (1794-1876), su fundadori de sa linguìstica romanza, at ghiau su primu stùdiu stòricu-cumparativu apitzus de su sardu, scritu de Nicolaus Delius (1813-1888) e presentau a Bonn in su 1866: “Il dialetto sardo del XIII secolo”Der sardinische Dialekt des XIII. Jahrhunderts , Bonn: A. Marius).

Un’àtera faina de importu mannu est su de Gustav Hofmann “La parlata logudorese e campidanese” (Die logudoresische und campidanesische Mundart, Marburg: R. Friedrich). De custu traballu ant a originai medas àterus traballus importantis, tanti chi Hofmann est cunsiderau su babbu mannu de is traballus modernus de linguìstica stòrica sarda.

Ma est cun Wilhelm Meyer Lübke (1861-1936), cun sa faina “La conoscenza del logudorese antico” (Zur kenntnis des altlogudoresischen, Wien: Gerold’s Sohn, 1902), chi sa linguìstica stòricu-cumparativa sarda arribat a su puntu prus artu: custu romanista svìtzeru, grandu connoscidori de su latinu vulgari e de totu is bariedadis neolatinas donat balori e stùdiat su svilupu de is fonemas de su sardu antigu.

Àterus linguistas, glotòlogus e dialetòlogus de importu po sa lìngua sarda de su de XX sèc. funt Hugo Schuchardt (1842-1927), Graziadio Isaia Ascoli (1829-1907), Pier Enea Guarnerio (1854-1919), Max Leopold Wagner (1880-1962 v.), Ernst Gamillscheg (1887-1971), Gino Bottiglioni (1887-1963), Antonio Sanna(1918-1981), Massimo Pittau (1921-2019 v.) e Eduardo Blasco Ferrer (1956-2017 v.). Po no ofendi a nemus, eus sceberau de no arremonai is chi funt ancora bius.